Kaunas-Kačerginė’de Bir Yaz Okulu: Gelecek için Modernizm

Kentlerin kültürel, sosyal ve ekonomik değer üretimini teşvik etmek ve uluslararası ölçekte görünürlük kazanmasına destek olmak amacıyla her yıl bir Avrupa kenti Avrupa Birliği tarafından kültür başkenti olarak seçiliyor. Litvanya’nın Kaunas kenti de bu sebeple 2022 yılı Avrupa Kültür Başkenti olarak belirlendi ve böylece kent 2017 yılından itibaren “Kaunas 2022” projesi kapsamında gerçekleştirilen çeşitli etkinliklere ev sahipliği yapmakta. “Avrupa Kültür Başkenti” tanımıyla birlikte geliştirilen bu etkinlikler kapsamında yeniden ele alınan Kaunas’ın yerel özelliklerinin ön plana çıktığı; kamusal alanlarının herkesçe erişilebilir olduğu; disiplinlerarası çalışmaların uluslararası düzeyde paylaşıldığı; çağdaş kültürü ve toplumsal sanatı destekleyen bir kent ve gezginler için bir cazibe noktası olması öngörülüyor.¹

Yahudi kültürü, Çarlık dönemi yapıları ve Sovyet işgali sırasında oluşan sanayi mirasının yanı sıra Kaunas özelinde kentin Kültür Başkenti seçilmesine etki eden bir diğer sebep ise, kentin tarihini, kimliğini ve kültürünü meydana getiren yapılaşmanın önemli bir kısmını oluşturan ve iki dünya savaşı arasında (1919-1940) Litvanya’nın geçici başkenti olmasına tanıklık eden modern dönem. Kaunas bölgesinde günümüze kadar devam eden ve beton villalardan, tapınaklara, kamu ve kültür yapılarından ahşap konutlara uzanan, “her biri kendine özgü hikayeleri, keşifleri, yaratıcı ve topluma dayalı girişimlere açık olma özellikleri ile ilgi çeken” modern yapıların sayısı yaklaşık 6000 olarak belirlenmiş. Tam da bu sebeple Kaunas 2022 projesinin temelini bu modern dönem mirası oluşturmuş: Öyle ki proje “Gelecek için Modernizm” (Modernism for the Future) başlığı altında yürütülen beş alt proje eşliğinde sürdürülmekte.

Nemunas Nehri ve Kacergine; fotoğraf: Melek Pınar Uz Baki

Kacergine’de konut örnekleri; fotoğraf: Melek Pınar Uz Baki

Kacergine’de bahçe seralar; fotoğraf: Burcu Ateş

Kacergine çam ormanı; fotoğraf: Melek Pınar Uz Baki

“Kaunas Modernizm 360/365” olarak adlandırılan alt proje, savaşlar arası dönemi, somut mirası ve modern mimariyi hafızanın, kimliğin, diyaloğun ve yaratıcılığın kaynağı olarak ele alıyor. 2018’den bu yana proje, modern mirası farklı medya paylaşımları aracılığıyla atölyeler, geziler, toplantılar ve uygulamalar ile birlikte kurgulayarak ilham kaynağı haline getiriyor. Proje bu anlamda farklı alanlardan tüm sanatçıları modern tarihe yönelik yaratıcı ve çağdaş yaklaşımlar üretmeye davet ediyor.²

Bir diğer alt proje olan “Uluslararası Modernizm Araştırma ve Yorum Merkezi” (International Centre of Modernism Research and Interpretation) projesiyle toplumda sorumluluk bilinci uyandırmak, uluslararası araştırmalar başlatmak ve Kaunas modernizmini Avrupa ve küresel bağlam içerisinde görünür kılmak hedefleniyor. Bu kapsamda kentte 2018 yılında 1920-30’lardaki Avrupa modernizminin çeşitliliğinin, bağlantılarının, benzerliklerinin ve yerel özelliklerinin keşfedilmesine yönelik uluslararası bir konferans düzenlenmiş, 2018 ve 2019 yıllarında yaz okulları gerçekleştirilmiş ve modern kent ağları oluşturulması için forumlar organize edilmiş.

Tüm projeler kapsamında yapılan faaliyetlerin sergilenmesi ve sonuç ürünlerin basılmasına da ayrıca önem verilmiş. 2018 yılında Litvanya Cumhuriyeti Kültür Bakanlığı ve UNESCO Litvanya Ulusal Komisyonu Sekreteryası birlikteliğinde “İyimserlik Mimarisi: Kaunas Fenomeni 1918-1940” (Architecture of Optimism: The Kaunas Phenomenon 1918 - 1940) sergisi düzenlenmiş ve bu sayede proje aracılığıyla yürütülen çalışmalar kamu ile paylaşılmış. Kaunas 2022 projelerinden dikkat çeken bir diğeri, turizm çeşitliliklerini ve modernizmi küresel düzeyde tartışmak adına oluşturulacak olan belgesel, sanat filmi. 2022’nin ana açılış etkinliği olarak belirlenen “Şehir Tacı: Modernizmden İlham Alan Işık Festivali” (City Crown: Modernism-Inspired Festival on Lights) ise son alt proje olarak somut mirası ışıklandırma ile kentsel alanlara bağlayacak bir araç olarak görülüyor. Alman dışavurumcu Bruno Taut’un “Şehir Taç”ına (Die Stadkrone) ilham olan Kaunas’ın sembolü Diriliş Kilisesi’nin inşa edilirken hayata geçirilemeyen “güçlü ışıklarla aydınlatılması” fikrinin çağdaş bir biçimde yeniden yorumlanmasına karar verilmiş. Sovyet döneminde radyo fabrikasına dönüştürülen kilisenin Işık Festivali sırasında oluşturulacak yeni kavramsal çözümlemelere ve farklı ışıklandırma projeleri ile aydınlatılacak diğer yapılara da ilham olması bekleniyor.

Kaunas 2022 projesi bahsedilen alt odakları aracılığıyla modernizmi “geçicilikten kalıcılığa” taşımak ve kenti kültürel birikimiyle birlikte korurken aynı zamanda mimari ve toplumsal değerlerini gündelik yaşama katmak amacıyla düzenlenen etkinlikleri ile daha bilinçli, daha yaratıcı ve daha mutlu bir toplum elde etmeyi vaat ediyor. Sanat programı kapsamında planlanan çeşitli kültürel organizasyonlar projenin görünen kısmı. Arka planında ise profesyonellerden ve gönüllülerden oluşan büyük bir ekip var. Kaunas 2022 organizasyonu “Avrupa’daki kültürel çeşitliliği ortaya çıkaran ve bunların yaratılmasında yerel halk ve çeşitli sektörlerden ortaklar tarafından desteklenecek” bir süreç olarak ele alınıyor. Organizasyon kapsamında planlanan sanat programının amacı mümkün olduğu kadar görsel sanat, müzik, tiyatro, edebiyat, yeni medya, teknoloji ve disiplinler arası etkileşimleri içermesi olarak açıklanıyor.³

Tüm bu etkinliklerin bir parçası olarak düzenlenen yaz okulları Kaunas ve yakın çevresinde çağdaş mekanların yaratılması, yaşam kalitesinin artırılması ve modernizmin tarihsel mirasının korunması konularına odaklanan “deneysel miras laboratuvarları” olarak ele alınıyor. 2018 yılında gerçekleştirilen ilk yaz okulu, modernizmi Kaunas’ın tarihi kentsel dokusu üzerinden ele alan bir temaya odaklanmış. Bu yıl düzenlenen ikinci yaz okulunun teması ise “future retreat”⁴ olarak belirlendi. Geleceğin “retreat” olanaklarını düşünmeyi ve buna bağlı mekansal senaryolar üretmeyi amaçlayan yaz okulu sürecinde katılımcılardan “retreat” kavramının Litvanya bağlamındaki tarihi ve kültürel önemini keşfetmeleri ve bu kavramın gelecekteki gelişimini irdelemeleri beklendi. Burada “retreat” kavramı üzerine birkaç söz söylemek iyi olabilir. Bireysel ve toplumsal “iyileşme” için bir nevi şifa veren “retreat” alanları tarihsel süreçte kökleri bin yıllar öncesine dayanan bir ihtiyaç. Planlanmış “retreat” alanlarının en erken örneği, anavatanındaki yeşil tepeleri özleyen Kraliçe Amytis için Kral II. Nebukadnezar tarafından M.Ö. beşinci yüzyılda inşa edilen Babil'in efsanevi Asma Bahçeleri. O günden beri “retreat” alanları kentten ve ona bağlı iş hayatından uzaklaşmak isteyenler için bir kaçış ve inziva mekanı olarak varlığını sürdürmekte. Kralların, imparatorların ve padişahların inşa ettiği yazlık saraylarla yalnızca yönetici sınıfın ulaşabildiği “retreat” alanları, özellikle ondokuzuncu yüzyıldan itibaren kırsal alanlarda ya da kent çeperlerinde kurulan sayfiyeler ile orta sınıf hatta işçi sınıfının ulaşabildiği bir imkan haline gelmiş.

Kacergine halkının katılımıyla final sunuşları; fotoğraf: Burcu Ateş

Kolektif çizim; fotoğraf: Melek Pınar Uz Baki

Kaunas modernizm turu; fotoğraf: Nerijus Babrauskas

Bir “dinlenme, gevşeme, yaratma ve unutma” mekanı olarak değerlendirebileceğimiz “retreat” alanları yaz okulu kapsamında Kacergine tatil beldesi bağlamında ele alındı. Kacergine 1930’lu yıllara kadar kendi halinde bir balıkçı kasabası iken 1933 yılında Litvanya Hükümeti tarafından verilen “tatil beldesi” (resort) statüsünü kazanması ile Litvanyalı entelektüeller için popüler bir uğrak noktası haline gelmiş. Birçok yazar, şair, sanatçı ve mimar beldenin huzur dolu doğasından ilham alarak uzun yıllar üretim ve yaratım süreçlerine Kacergine’de devam etmiş. Bu yoğunluğun Sovyet Dönemi’nde azalmasıyla birlikte kasaba, bir “resort” mekanı olma özelliğini giderek kaybetmiş.⁵ Günümüzde beldede çoğunluğunu orta yaş üstü bireylerin oluşturduğu, yaklaşık 800 kişi yaşıyor. Bu noktada Kacergine’de mülk edinmenin bir hayli zor ve masraflı olduğunu da söylemek gerek.

Burada yaz okulunun odaklarından biri olan Kaunas-Kacergine ilişkisinden bahsetmek gerek. Kacergine, Nemunas Nehri kıyısında yer alan bir belde ve Kaunas kentine yalnızca 16 km uzaklıkta bulunuyor. Beldeye Kaunas’tan otobüs, bisiklet ya da tekne aracılığıyla ulaşmak mümkün. Birçok Litvanyalı için bir tatil beldesine ya da deniz kıyısına ulaşmak en az iki saat sürerken Kaunaslılar için Kacergine’nin varlığı bu yakınlık sebebiyle ayrı bir önem taşıyor. Beldenin baskın imgesini kırsal yapısı oluşturuyor; büyük çam ağaçlarından oluşan ormanlar, nehir kenarında beliren sazlıklar ve orman ile nehir arasında, konutların açık alanlarında bulunan küçük tarım alanları ve bahçeler. Kaunas’ın beton modernizminin Kacergine’de ahşap ile yeniden yorumlandığını söylemek mümkün; son yıllarda inşa edilen yeni konutları saymazsak beldenin büyük bir kısmı ahşap yapıları ile modernizmin yerel örneklerinden oluşuyor.

Kacergine’nin bu huzurlu ortamında 2019 Haziran ayında katıldığımız yaz okulu beldenin Kaunas ile olan ilişkisine ve geçmişteki, şimdiki ve gelecekteki değişen rolüne dair bir dizi araştırma ve uygulama içeriyordu. İlk gün, proje alanı olarak seçilen Kacergine’ye gidilmeden önce Bartlett Mimarlık Okulu öğretim elemanları kendi yürüttükleri çalışmalar, çoklu yerel modernizm kavramları ve yaz okulundan beklentileri üzerine sunumlar yaptı. Aynı gün, Kaunas Teknoloji Üniversitesi gönüllüleri ve öğretim elemanlarından oluşan ekibin rehberliğinde gerçekleşen Kaunas modernizm turu ile devam etti. Böylelikle farklı coğrafyalardaki modernizm açılımları sorgulanmaya başlanırken gezi boyunca katılımcılar Kaunas’ta modernizmin nasıl yorumlandığını anlamaya çalıştı.

Yaz okulunun ilerleyen günleri Kacergine’de devam etti. Burada katılımcılardan (bizlerin de içinde bulunduğu 12 farklı ülkeden 18 katılımcı) beklenen yaz okulu boyunca farklı araştırma ve kayıt yöntemleri geliştirerek Kacergine bağlamında “retreat” kavramını sorgulaması, daha sonra gözlemlerini ve düşüncelerini bir dizi çizim ile manifestoya dönüştürmeleriydi. Katılımcıların Kacergine’yi bireysel olarak gözlemlemesi ve keşfetmesinin ardından tüm çalışmalar gruplar halinde gerçekleştirildi. Bireysel keşifler sırasında yakalanan ipuçları gruplar bünyesinde tartışıldıktan sonra bu ipuçlarının geleceğin “retreat” kavramına yönelik işaret ettiği değerler aksonometrik çizimler aracılığıyla ifade edildi. Burada aksonometrik çizimin katılımcıların gözlemlerini görselleştirme ve fikirlerini geliştirme noktasında hem tasarım hem de ifade yöntemi olarak ele alındığını söylemek gerek. Yaklaşık üç gün boyunca her gün farklı ölçeklerde ve giderek daha özelleşmiş keşifler geliştirilmesine yarayan bu yöntem ile katılımcıların “birlikte” düşünmesine ve üretmesine imkan sağlayan bir atölye ortamı yaratılmış oldu.

Grupların ilk çizimlerini tamamlamalarının ardından, yaz okulunun bir sonraki kısmında aksonometrik çizimler daha büyük çerçeveden tüm alanı görmeye yarayan temel bir altlık üzerinde birleştirildi ve böylece kolektif çizim üretimi gerçekleştirildi. Burada geleceğin “retreat” senaryolarını içeren farklı çizimler bir araya getirildi ve gruplar arası etkileşimle ortaya çıkan yeni olasılıklar tartışıldı. Yaz okulunun son iki gününde ise gruplar bu kolektif çalışmanın ardından Kacergine için kendi gelecek senaryolarına odaklandı. Grupların sonuç üretimi ise kültürel, sosyal ve çevresel değişim çağında “retreat” kavramının geleceği için yeni önermeleri kaydetme ve geliştirme araçları olan bir dizi dijital iki boyutlu ve üç boyutlu çizimler ve manifestoyu içeren posterler oldu. Süreçte üretilen tüm işler Kacergine halkının da katılımıyla açık bir tartışma ortamında paylaşıldı.

Kaunas’ın ilham verici modern dönem kentsel dokusundan Kacergine’nin nehir ve ormanla bütünleşen doğal peyzajına uzanan bu yaz okulu modernizm kavramının farklı yansımalarını ve karşılıklarını görmek açısından önemli bir deneyimdi. Farklı coğrafi, ekonomik, kültürel ve toplumsal bağlamların “çoklu modernizmleri” doğurduğunu yerinde gözlemlemek, “yerel modernizmlerin” birçok stille etkileşimde olduğunu ve böylece eklektik modernizmlerin oluştuğunu fark etmek her birimizin zihninde yeni sorgulamalara yol açtı. Yaz okulunun üzerine temellendiği birlikte öğrenme, düşünme ve üretme olanağını sunan grup çalışmaları ve “kolektif çizim” ortamının bu deneyimlerin mekansal senaryolara dönüşmesine katkısı büyüktü. Farklı coğrafyalardan mimarlar ve mimarlık öğrencileri ile Kacergine’nin geleceği üzerine kafa yormak, yerel halkla iletişim kurmak ve sonuçları onlarla paylaşmak ise oldukça keyifliydi.

NOTLAR
¹Kaunas 2022 resmi web sayfası, https://kaunas2022.eu/en/ [6 Ağustos 2019]
² Kaunas Modernizm, https://modernizmasateiciai.lt/en/ [7 Ağustos 2019]
³ Events, https://kaunas2022.eu/en/events-calendar/ [6 Ağustos 2019]
⁴ “Retreat” kavramı dilimize inziva, iyileştirme, dinlenme gibi anlamlara karşılık geliyor. Metin sürekliliğini sağlayabilmek için “retreat” olarak kullanmayı uygun gördük.
⁵ Kacergine. https://visit.kaunas.lt/en/kaunastic/the-great-escape-kacergine/ [7 Ağustos 2019]