Yaşamın ve Şehrin Kaynağı

Rio de Janeiro, çevreleyen dağlardan dökülen birçok akarsudan beslenen, bereketli bir doğaya sahip bir şehir olabilir; ancak, dünya genelinde pek çok şehir gibi o da su sorunlarıyla, yani kirliliği ve kıtlığıyla mücadele ediyor. Şehrin su kaynakları ve Guanabara Koyu, arıtılmamış ya da yetersiz arıtılmış pis suların doğal ekosisteme boşalması nedeniyle geniş çaplı bir ekolojik kirlenmeyle karşı karşıya. Şehir suları Guanabara Koyu’na ulaşıncaya dek şehrin ekosistemi için tehlikeli olan katı atık, pis su ve mikroplar taşıyarak ciddi ölçüde kirlenmiş oluyor. Dahası, Rio nüfusunun %70’i, takriben 16 milyon insan, kentsel kanalizasyon ağına (INEA) bağlı değil. Şehrin üstündeki ormanlardan doğup gelen nehirler, aktıkça kanalizasyonlara açık hale geliyor. Her saniye, yaklaşık 20.000 litre insan atığı koya akıyor.

Rio Belediyesi (ve su şirketi CEDAE), bu konuyu büyük ölçekli bir kanalizasyon altyapısı iyileştirmesi projesiyle ele alıyor. Fakat, bu çabalar, enformel ve ücra mahalleleri es geçiyor. Dolayısıyla kirlenme sürüp gidiyor ve bu mahalleler -çoklukla 6,3 milyon sakini bulunan favelalar- yeraltı suyu kirliliği, hastalıklar, koku ve genel anlamda çevresel bozulmadan muzdarip. Bu durum, insanların çalışmasını engelleyerek sosyo-ekonomik sorunların şiddetlenmesine yol açıyor. Kirli ve dağılmış çevre ayrıca şiddete, düşük özgüvene ve kentsel ortamda genel bir gerilime yol açıyor. Rio’da kaynak ve tahliye ağının çoğu tamamlanmış değil; en büyük arıtma tesisi, kapasitesinin yalnızca %10’unu kullanıyor. Ulaşılması zor topluluklarda kalıcı büyüme, yoğunluk, şiddet, topoğrafya ve uzaklık, uygulamanın önüne başka bir engel daha ekliyor. Rio sakinleri ile otoriteler arasında güven eksikliği de söz konusu. Koyun “temizlenmesi” için harcanan milyonlarca Brezilya Real'ine rağmen gözle görünür bir sonuç alınamadı. Çevre sakinleri bu tür büyük ölçekli projelere güvenini yitirdi ve herkes için işe yarar çözümler geliştirebilmek üzere, tavandan tabana ve tabandan tavana, aktörlerin bir araya gelmesi çok güçleşti. Tüm bunlar, Rio halkına (Cariocas) adını veren Carioca Nehri’nden esinlenilmiş Água Carioca Project’in başlangıç noktasını oluşturuyor.

Tarafımızca başlatılan ve geliştirilen Água Carioca, Studio-X (GSAPP), Sítio Roberto Burle Marx ve Rio Belediyesi başta olmak üzere uluslararası ve yerel ortaklardan oluşan bir ağ ile işbirliği içinde sıhhi temizlik eksikliği, su kalitesi, kıtlık ve çevresel iyileşme konularını, ölçeklenebilir ve uyumlu üç mavi-yeşil altyapı elemanının (yağmur suyu toplama, septik çukurlar ve yapılı sulak alan sistemleri) yanı sıra topluluk katılımı ve yönetimi modeliyle ele alıyor. 2012 - 2014 yılları arasında Rio de Janeiro Belediyesi’nin daveti ve Creative Industries Fund NL desteğiyle, kentin enformel yerleşimlerinin birçoğunda su durumuyla ilgili derinlemesine araştırmalar yapıldı. Rio de Janeiro’da aktivistler, belediye, araştırmacılar ve topluluk liderleri gibi pek çok farklı aktörün sesine kulak verildi; doğal, küçük ölçekli ve merkezsileşmiş bir su yönetim sistemi ile birlikte yağmur suyu toplama ve “yapılı sulak alanlar”ın sosyal ve çevresel koşulları iyileştirme potansiyelleri tartışıldı.

Tüm paydaşların kapsayıcı katılımı Água Carioca’nın temelini oluşturuyor. Tavandan tabana ve tabandan tavana tüm aktörlerle (kamu sektöründen araştırmacılara, aktivistlere ve yerel sakinlere uzanan geniş bir yelpazede) yapılan görüşmeler, buna ulaşmak için önemli bir yöntemdi. Bu görüşmeler, bir okul yapısından kentteki dört ayrı favelayı kapsayacak ölçeğe uzanan -ikisi yaylada, ikisi dağ yamaçlarında- dört tasarım önerisi ve bir kent vizyonu ortaya çıkardı. Bununla birlikte tasarımlar, önerilen sistemin esnekliğini ve dolayısıyla uyarlanabilir uzun vadeli stratejiler için sahip olduğu potansiyeli gösteriyor. Su yönetimi konusundaki çözümümüz yerel mekansal, ekolojik, kültürel ve sosyal koşullarla koordineli olarak bu sistemlerin Rio genelinde çeşitli kentsel durumlara uygulanması ve entegrasyonuyla ilgili. Bu sistemler karmaşık, büyük ölçekli su yönetim sistemlerinden bağımsız çalışmak üzere tasarlandı. Sonuçlar bir filmle belgelendi ve 2014 baharında Studio-X Rio de Janeiro’da sergilendi. Ortaya çıkan tasarım önerileri ve video, birçok perspektifi anlamak, birleştirmek ve yansıtmak için araç olarak kullanıldı. Proje, önceki karşıt ve uzak bakış açıları için bir buluşma noktası haline geldi.

2015’ten bu yana, proje ekibi projeyi geliştirmeye Sítio Roberto Burle Marx’ta bir pilot uygulama ile iki sergi daha gerçekleştirerek, mahallelerle ve kamu kuruluşlarıyla projelerin potansiyellerini keşfederek devam ediyor. Tam ölçekli pilot uygulamanın gerçekleştirilmesi bugüne kadarki en önemli adımdı. Yapılı sulak alan teknolojisini, eğitim programlarına ve kültürel enstitülere, küçükten büyüğe yerel ve merkezi yönetimlere çekici bir biçimde tanıttı. Geniş bir kitlenin yanı sıra karar vericilere ulaşmak da mümkün. Merkezi bir modelden merkezsizleşen bir modele doğru yaşanan bu kayma; döngünün yerelde kapanması, atık suyun kaynağında temizlenmesi ve yeniden kullanılması, doğanın döngüsel süreçlerinin yeniden kurulması için bir dizi küçük müdahalede bulunuyor. İşbirlikçi, iletişimci ve bütüncül yaklaşımıyla proje, paydaşlar arasında kabul ve anlaşmayı artıran bir çalışma yolunu ortaya koyuyor.

YAPILI SULAK ALANLAR
Yapılı bir sulak alan esas olarak genellikle kum ve çakılla doldurulmuş bir alt tabakaya sahip; doymuş koşullara toleranslı bitki örtüsü ekili sığ bir havuzdur. Atık su bu havuza verilir ve organik kirleticilerden arındırılabilmesi için aerobik, anoksik ve anaerobik ağa temas eden bir dizi süreçten geçirileceği alt tabaka boyunca süzülür. İklim ve ekolojik koşullar, kişi başına düşen sulak alan yüzeyini, bu alanın verimliliğini, tutulum süresini ve akış hızını etkiler. Alt katman ve ekili bitki örtüsünün sulak alanın hidrolojisine uyumu önemli etmenlerdir. Brezilya’nın ılıman iklimi, yapılı sulak alanın süreçleri için özellikle elverişli. Temizleme süreci canlıdır ve soğuk iklimlere kıyasla sulak alanın boyutları düşürülebilir. Kişi başına yaklaşık 1,2 m² sulak alana ihtiyaç vardır.

eko-teknolojik kesit

Sitio Roberto Burle Marx pilot diyagramı

Yapılı sulak alanlar, kirleticilerin doğal süreçle, yeraltı akışıyla su deposu inşa etmeden atık sudan ayrıştığı, kanıtlanmış ve etkili bir sistem. Bu sistem, atık suya insan temasının azalmasını garanti eder, sivrisineklerin üreme ortamını ortadan kaldırır, büyük ölçekli altyapı çalışması (uzun ve pahalı kanalizasyonlar) ve atık suyun taşınmasını gerektirmez, temiz suyun taşınma giderlerini de %50 oranında azaltır. Temiz su ve zengin bitki örtüsü üretimiyle yapılı sulak alanların kullanılma biçimi sosyal, ekonomik ve kültürel koşullara uyarlanabilir. Yalnızca temiz su için birincil ve acil ihtiyaçlara hizmet edecek şekilde uygulanmış olabilirler, ancak toplulukların ve geleneklerin değerleri ve normları ile ilgili sürdürdükleri pratiklere de karşılık verebilirler. İnsanlara nehirde yüzmenin, güzel bir kamusal alanda toplanmanın ve kendi bahçelerini yetiştirmenin nasıl bir his olduğunu hatırlatabilir. Bu tür hayati sistemlerin kabulünü artıran ve işbirlikçi tasarım süreçlerinde dikkat gerektiren bu duyarlılıktır.

SITIO ROBERTO BURLE MARX: BİR PİLOT PROJE
Sitio Roberto Burle Marx, bilimsel bir kurum olarak sahip olduğu ün ve bitkiler konusundaki derin bilgisi sayesinde projenin önemli bir ortağıdır. Pilot uygulamaya ev sahipliği yapmanın yanı sıra yerel uzmanlıklarıyla sulak alanların ekimine yönelik katkıda bulunurlar.

Sitio Roberto Burle Marx, Rio de Janeiro şehrinin Batı Bölgesi semti olan Barra da Guaratiba'da yer alır ve Roberto Burle Marx'ın eski evidir. Kendisi, tropikal bahçeleri ve çeşitli ifade biçimleriyle dünyaca tanınır; 20. yüzyılın en önemli peyzaj tasarımcısı olarak kabul edilir. Bölge, Burle Marx’ın sıradışı bitki koleksiyonunun yanı sıra, sanatsal üretimlerinin büyük bir bölümünü ve mobilyalarını, sanat koleksiyonlarını ve kişisel eşyalarını içeren evini barındırıyor. Roberto Burle Marx, 1985 yılında hayatı boyunca ürettiği işleri korumak amacıyla tüm varlığını, Sitio’yu peyzaj tasarımı, botanik ve doğanın korunması konularında bir araştırma ve öğrenme merkezi olarak kurarak o günden beri bu varlığın korunmasından ve vasiyetinin yerine getirilmesinden sorumlu olan Brezilya Hükümeti’ne bıraktı.

Sitio Roberto Burle Marx pilot uygulaması

2016 yılının Nisan ayında burada Água Carioca için bir prototip inşa etmeye başladık. Pilot, Roberto Burle Marx’ın kardeşi için inşa ettiği konuk evinin yanına kuruldu. Ev, fidanlıklara ve çok sayıda tropik türün yetiştirildiği seralara (shade houses) bitişik konumlanıyor. Şu anda bilim insanlarının ofisi olarak işliyor ve ilerleyen zamanlarda misafir sanatçı programlarıyla mekan ikiye katlanacak. Tesis, Água Carioca’nın bütüncül stratejisini tamamıyla uyguluyor: Bahçıvanların dış mekan tuvaleti; konuk evininin çatısından yağmur suyu toplayan ve yağmur suyu biriktirme tankı, septik kuyuya bağlı yeni tuvalet ve lavabo, bir yapılı sulak alan ile geri dönüştürülmüş atık ve yağmur suyu için su tankını içeren yeni bir geri dönüşüm sistemine bağlı. Bunun amacı, sistemin işleyişiyle ilgili görüşleri derinleştiren ve aynı zamanda halk tarafından daha geniş çapta kabul gören bir pilot oluşturmak. Tam ölçekli pilot uygulaması, projenin geliştirilmesinde en önemli adımdı ve projeyi bildiklerini düşünen paydaşlar arasında dahi idraki artırdı.

XL: GUANABARA BAY
Água Carioca, bu sistemin çeşitli mekansal, ekolojik, kültürel ve sosyal koşullara sahip farklı kentsel durumlara nasıl uyarlanabileceğini araştırıyor. Benzersiz bir biçimde, sanitasyon sağlamak ve geçim kaynaklarını kapsamlı, uzun vadeli ve ölçeklenebilir bir şekilde iyileştirmek için inşa edilmiş sulak alanların eko-teknolojisini, dönüştürücü bir kentsel planlama aracı olarak kullanır. Uygulanması hızlı ve nispeten ucuz olan sistem, bir binadan yerleşimin tümüne kadar, birçok ölçekte işler ve tüm şehri dönüştürme yetisine sahiptir.
bölge nüfusu: 8,48 milyon
alan: 2.576 km²
yoğunluk: 3.284 kişi/ha
su kaynağı: CEDAE ve dağ kaynakları
öneri: 2 milyon bina-8 milyon kişi-1 milyon m³ su/gün

L: RIO DAS PEDRAS
Rio das Pedras favelası çok daha büyük ölçekli, su baskınlarına açık düz bir arazide konumlanan oldukça yoğun bir yerleşim. Atık su akışı nehirden uzağa, topluluğun yerleşim çeperindeki yapılı sulak alanlara yönlendiriliyor. Sistem yine, bağlama uyarak ve yapılı çevrenin etrafındaki geniş açık alanı kullanarak esnekliğini ortaya koyuyor. Yaygın olarak, güneş enerjisiyle çalışan pompalar aracılığıyla su, topluluğun yeniden kullanması ve dere yataklarının beslenmesi için geri çevrilir. Böylece, nehrin iyileşmesi ve nihayetinde değerli bir kamusal alana dönüşmesi sağlanır; atık suyun Barra lagününü kirletmesi engellenir.
bölge nüfusu: 90.000
alan: 44,9 ha
yoğunluk: 2.005 kişi/ha
su kaynağı: CEDAE ve dağ kaynakları
öneri: 10.000 bina-90.000 kişi-12.780 m³ su/gün

M: MORRO DA FORMIGA
Tijuca Ormanı ve yerleşimini çevreleyen Morro da Formiga, Água Carioca sisteminin “M” (orta) ölçekli uygulamasıdır. Cascata nehrinin suyu, favelaya girişte ve çıkışta aynı kaliteye sahip olacak. Nehir, rekreasyon amaçlı yüzülebilir ve kullanılabilir olacak ve en önemlisi, enformel yerleşimlerdeki çevre kirliliğinin ve bozulmanın nasıl tersine çevrilebileceğinin parlak bir örneğini ortaya koyacak. Yapılı sulak alanlar, kamusal yaşamı paylaşmak ve evlerin önündeki kentsel alanı yeniden canlandırmak için yeşil ve sağlıklı bir ortam yaratacak. Dolayısıyla daha güvenli bir çevreye de katkıda bulunulacak. İkincil bir etki olarak yeni teraslı peyzaj tampon görevi görecek ve şiddetli yağışlar sırasında toprak kaymalarına karşı güvenlik sağlayacak. Sürdürülebilir bilinci artıracak ve olumlu sinyaller gönderecek. Öneri sosyal düzeyde, sosyal katılımı teşvik edecek ve Brezilya toplumuna, yalnızca Rio şehri için değil aynı zamanda tüm Brezilya ve dünya için de örnek olabilecek yeni bir geri dönüşüm suyu kültürü sunacak.
bölge nüfusu: 4.312
alan: 19,9 ha
yoğunluk: 217 kişi/ha
su kaynağı: CEDAE ve dağ kaynakları
öneri: 750 bina-2700 kişi-347 m³ su/gün

XS: MARE CIEP OKULU
Mare favelasında bulunan CIEP Okulu’nda 900 öğrenci her gün 15 m³ su kullanıyor. Bu alan için geliştirilen öneri, Água Carioca sistemi ile müşterek okul bahçesini ve açık oyun alanlarını birleştiriyor. Su depolama (kapasitesi), bir pavyon ve bir dersliğin çatısında toplanan yağmur suyu aracılığıyla ikiye katlanıyor. Sistem mevcut tuvaletlerle sorunsuz bir şekilde bütünleşiyor ve sistemi kullanmada hiçbir engel teşkil etmiyor.
bölge nüfusu: 129.771
alan: 426 ha
su kaynağı: CEDAE
öneri: Bir bina-900 öğrenci-15 m³ su/gün

S: SALGUEIRO
Salgueiro, Tijuca Ormanı'nın dik yamacında yer alıyor. Bu öneri, 160 binada 750 kişiden oluşan ve günde yaklaşık 106 m³ su kullanan bir topluluğu ele alıyor. Konumun coğrafyası nedeniyle, tasarım önerisi evleri bir zincir gibi birbirine bağlıyor ve her sulak alan, “akıntı yönünde” temiz suyu besliyor. Temel unsurlar yerleşim genelinde bir dizi yeni işlevsel yeşil alan oluşturacak biçimde topluluk bağlamına uyarlandı. Yerleşimin alt kesimlerindeki dik yamaçlar; bahçeler, sulak alanlar, yeni pedagojik alanlar ve etkinlikler için açık pavyonlar gibi yeni müşterek mekanlar oluşturmak için teraslandı.
bölge nüfusu: 3.149
alan: 19,5 ha
yoğunluk: 161 kişi/ha
su kaynağı: CEDAE ve dağ kaynakları
öneri: 160 bina-750 kişi-106 m³ su/gün