Herkes İçin Mimarlık’tan Afet Sonrası Sürdürülebilir Kitaplık

Herkes İçin Mimarlık Derneği, Poçolana Works iş birliği ile, 6 Şubat depremlerinin ardından, Kahramanmaraş Türkoğlu 23 Nisan Parkı içerisinde, çok aşamalı "Afet Sonrası Yeniden İnşa Projesi" kapsamında Süper Kerpiç Kütüphane Projesi'ni hayata geçirdi.

Türkoğlu Belediyesi ev sahipliğinde yürütülen proje, Commit by MitOst, Sivil Düşün, Gaia Kosovo, Tu Berlin After the Earthquake Student Community ve bireysel destekçilerin bütçe ve kitaplık içeriğine katkılarıyla tamamlandı.

Süper Kerpiç Çocuk Kitaplığı tasarım ve uygulama süreçleri; farklı uğraşlardan öğrenci ve profesyonellerin sosyal sorunları yaratıcı yollarla gündeme getirmek, bu sorunlar hakkında farkındalığı arttırmak, mimarlık ve tasarım alanlarından çözüm yolları üretmek üzere harekete geçtikleri bir platform olan Herkes için Mimarlık Derneği ile doğal malzemelerle alternatif yapı teknikleri üzerine çalışan bir grup olan Poçolana Works’ün yürütücülüğünde gerçekleştirildi.

Kaba inşaat aşaması pek çok katılımcının yanı sıra Koluba Kolektifi ve All Hands And Hearts ekiplerinin desteğiyle üç hafta içerisinde tamamlandı. Yapının ince işleri ise 2024 senesi boyunca aralıklarla olacak şekilde, dernek üyeleri ve katılımcıların kolektif ve gönüllü çabaları ile sürdürüldü. Bu süreçte katılımcılar, aynı zamanda proje alanı olan Kahramanmaraş Türkoğlu 23 Nisan Parkı içerisinde birlikte yaşadılar ve park içerisindeki yerel esnaftan da destek aldılar.

Deprem sonrası çadır ve konteyner kentlerdeki sosyalleşme alanlarının yetersizliği ve niteliksizliğine çözüm üretmek üzere tasarlanan Süper Kerpiç Kütüphane, bu sosyal probleme mimarlık pratiği üzerinden yanıt vermeyi amaçlıyor. Çocuklar, gençler ve kadınlar başta olmak üzere herkesin kullanabileceği bir kitaplık işlevinde olan yapı, aynı zamanda atölye/eğitim amaçlı kullanılabilecek.

Park içerisinde var olan peyzajla uyum sağlayacak şekilde tasarlanan yapı, her biri 3,5 metre çapında olan iki süper kerpiç kubbenin birleşiminden oluşuyor. İki kubbenin kesiştiği alandaki kemerli kapı boşluğu, mekanlar arası geçişi ve görsel bütünlüğü sağlıyor. Pencere yükseklikleri ve yuvarlak gözetleme pencereleri çocuk ölçeğinde düzenlendi. Bu sebeple normalden alçak yerleştirilen pencereler, yetişkin kullanıcıların da oturur pozisyonda dış mekanla bağlarını kuvvetlendiriyor. Süper Kerpiç yapıda açıklıkların yer ve boyutları, biyoiklimsel mimari kriterlerine ve Süper Kerpiç kubbe tasarım rehberine uygun olarak belirlendi.

Pencere açıklıklarına ek olarak güneybatı yönünde yer alan kubbenin tepe kısmında bir güneş tasvirini içeren ve kubbeye "Gündüz Kubbesi" ismini de veren vitray sanatıyla dekore edilmiş sabit bir pencere yer alıyor. Bu tepe vitrayı ile kubbe içerisinde hem ışık-renk oyunları yaratılmış, hem de karanlık kış günleri için daha aydınlık bir iç mekan elde edilmiş oldu. Bu kubbe aynı zamanda ahşap ile üretilmiş mobilya ve rafları ile dairesel bir oturma ve okuma alanı içerir. Giriş, atölye ve kitaplık alanı olarak programlanan "Gece Kubbesi" ise ismini tepe kısmında yer alan kireç resmi ay tasvirinden alıyor.

Yapının strüktür ve malzeme seçiminde, yerellik, ulaşılabilirlik, kolay ve hızlı uygulanabilirlik, düşük maliyet, sağlamlık, iç mekan konforu ve sürdürülebilirlik kriterleri göz önünde bulunduruldu. Bu kriterler dahilinde akademiden ve pratikten, ulusal ve uluslararası uzman bir ekip ile kararlaştırılan, toprak bazlı Süper Kerpiç (Superadobe) yapım tekniğine karar verildi. Süper Kerpiç yapının ana malzemesini, tanecik boyutu ayarlanmış yerel toprak ile düşük oranda çimento karışımı oluşturuyor. Malzemenin kolay ulaşılabilirliği ile düşük teknolojili inşaat yöntemleri, yöre halkının da sürece katılıp öğrenebilmesini ve hatta başka alanlarda da uygulanabilmesinin yolunu açıyor.

Proje kapsamında İstanbul Teknik Üniversitesi (İTÜ) ve İzmir Yüksek Teknoloji Enstitüsü (İYTE) laboratuvarlarında yapılan deneylerle, yöreden elde edilen toprağın fiziksel, mekanik ve suya karşı dayanımı; düşük oranda çimento katkısı ile arttırıldı. Bu teknik, genel geçer kerpiç yapım tekniği algısının aksine dünya genelinde pek çok defa uygulanmıştır; performansı ve güvenilirliği CalEarth Enstitüsü tarafından kanıtlanmıştır.

Tüm Süper Kerpiç yapılarda olduğu gibi bu yapıda da hazırlanan harç malzemesi rulo çuvalların içine dolduruldu, üst üste getirilerek sıkıştırıldı ve kubbe formu verildi. Katmanların kaymasını önlemek için her yatay dizinin arasına dikenli tel yerleştirildi. Tüm yüzeyler ilk katman olarak samanlı kaba toprak sıva ile düzeltildi; kubbelerin içi toprak sıva, dış yüzeyleri ise özel formül geliştirilmiş kireç sıva ile bitirildi. Yaklaşık 40 cm duvar kalınlığı olan bu yapım sistemi iç mekanda sıcaklık ve nem anlamında konforlu bir ortam yaratırken, ikiz kubbeler depreme karşı güvenli, stabil bir form oluşturuyor. Ayrıca, eklemlenebilir bir sisteme sahip bu yapım tekniğiyle organik büyümeye imkan sağlanıyor.¹

Süper Kerpiç yapım tekniği, 1984’te mimar Nader Khalili tarafından İran’ın toprak mimari geleneğinden esinlenerek geliştirilmiş, 2004’te Aga Khan Mimarlık Ödülü kazanmıştır. Bu teknik; İran, Pakistan, Haiti ve Ürdün de dahil olmak üzere çeşitli coğrafyalar ve değişen koşullar altında geçici barınma yapıları üretmek için kullanılmıştır. Acil durum barınağı olarak inşa edildiği durumlarda UNHCR standartlarını karşıladığı kanıtlanmıştır. Toprak çuval tekniğinin doğası imeceye uygun olduğundan, afet sonrası yeniden inşa sürecinde, afetzedelerin barınma ve sosyal alanların üretim, bakım ve onarımına katılmasına imkan vermektedir ve bu alanların sürdürülebilirliğinde önemli rol oynamaktadır.²

Yarattıkları ısıl kütle etkisi ve enerji etkin tasarım yaklaşımlarıyla minimum enerjiyle iç mekanda maksimum termal konfor sağlamada konvansiyonel malzemelerden daha başarılıdır. Birbirine kenetlenen kalın monolitik duvarlar sayesinde bu teknik, sismik aktiviteye dirençlidir ve bu özelliğiyle afet sonrası alanlarda kullanımı için özel olarak geliştirilmiştir.³

Afet Sonrası Yeniden İnşa Planı Projesi’ndeki işleri incelemek için: himafet.org

Mimari Proje ve Proje Yönetimi: Poçolana Works (Betül Ergün, Ceren Yıldırım, Mina Öner)

Tasarım Süreci Katılımcıları: Andaç Güney, Betül Ergün, Burak Aydın, Cansu Dinç, Ceren Yıldırım, Davide Frasca, Elif Feyza Ünlüsoy, Emre Özen, Görkem Geyik, Hevjin Andiç, Kevser Aksoy, Kutay Koçtekin, Merve Gül Özokcu, Mina Öner, Sarper Takkeci, Selçuk Sarp Özgen, Selman Faruk Agavur, Setenay Kamazoğlu ve Yağmur Kutlar.

Uygulama Süreci Katılımcıları: Abdullah Öztaş, Ahmet Can Karakadılar, Ayşenur Tuncay, Berfin Büşra Özel, Betül Ergün, Burak Köroğlu, Ceren Yıldırım, Çınar Ceyhan, Dilara Atalay, Doruk Can Koçak, Ece Sultan Karacık, Emre Gündoğdu, Esra İmer, Görkem Geyik, Işılsu Yaşar, İsa Yavuz, Kadir Koçyiğit, Kıvanç Nalezen, Koluba Kolektifi (Gülmüge Terlan, Xavier Allard), Kutay Koçtekin, Mahmut Fatih Bembeyaz, Manas Demirkasımoğlu, Mehmet Güçlü Polat, Mert Başbuğ, Merve Gül Özokcu, Mikail Yaşar, Mina Öner, Ömer Belek, Pajtim Krasniqi, Sam Price, Selçuk Sarp Özgen, Selenay Yıldırım, Şule Toptan, Urungu Kırca, Yunus Emre Rahvalı, Zelal Gezici, All Hands and All Hearts, Akif Türk, Emre Demir ve Türkoğlulular.

Vitray Cam: Mehmet Güçlü Polat, Ceren Yıldırım
Mobilya Tasarımı: Pajtim Krasniqi
Grafik Tasarım: Cansu Dinç
Elektrik Projesi: Mer Mühendislik (Kasım Mermer)
Danışmanlar: Davide Frasca (CalEarth Institute), Matthieu Pedergnana (Yaşar Üniversitesi), Prof. Dr. Seden Acun Özgünler (İTÜ), Dr. Nazife Özer (İTÜ), Prof. Dr. Şenel Özdamar (İTÜ)

Referanslar:
¹ N. Khalili, Emergency sandbag shelter and Eco-Village: Manual-How to Build Your Own with Superadobe/Earthbags. Cal Earth Press, 2008.
² CalEarth, “Our founder,” CalEarth. https://calearth.org/pages/our-founder
³ K. Hunter and D. Kiffmeyer, Earthbag Building: The Tools, Tricks and Techniques. New Society Publishers, 2004.