Tarihi İzler ve Mülkiyet Bağlamında Üretim Mekanları: Cibali Ayakapı Hamamı İşlevsel Dönüşüm Önerisi

İstanbul’un çok kültürlü yapısının izlerini taşıyan Cibali, Fatih İlçesi'nde, Unkapanı'ndan Eyüpsultan'a doğru Haliç'in batı kıyısında bir mahalle. Cibali Ayakapı Hamamı, Fener ile Ayakapı arasında genişletilen sahil yolunun kenarında bulunuyor. 1582 yılında Nurbanu Sultan tarafından Mimar Sinan’a yaptırılan ve Havuzlu Hamam olarak da bilinen Ayakapı Hamamı, arası tuğla hatıllı kesme taştan yapılmış bir bina olup tek hamam olarak inşa edilmiş. 1928’de Unkapanı (Eski Hal Bölgesi) Keresteciler Mahallesi’ndeki yangından sonra orada bulunan kereste depoları Cibali-Ayakapı arasına taşınmış. 1936’da Haliç’in sanayi bölgesi olarak ilan edilmesinin ardından Abdülezelpaşa Caddesi keresteciler çarşısına dönüştürülmüş, Ayakapı Hamamı ise Kayserili bir tüccar tarafından satın alınıp kereste deposu olarak kullanılmaya başlanmış. 1944-47 yılları arasında yapının iki halvet kubbesi çökmüş.

Hamam sonraları özel mülkiyete geçmiş, Ayakapı-Cibali semtlerinde çıkan büyük yangınlarda harap olmuş. Günümüzde yarısı yıkık ve mermerleri sökülmüş bir durumda. 1971’de kereste işi yapan bir tüccar tarafından satın alınarak el değiştirmiş. Kereste deposu olarak kullanıldığı 1982 yılında ek mekan ihtiyacı gerekçesi ile hamamın içine asma kat inşa edilmiş. 1997 yılında tescillenmiş olan ve Haliç kıyısındaki sahil yolu açıldıktan sonra uzun yıllardan beri kereste deposu olarak kullanılan hamamın, 2012 yılında satış ve kamulaştırma tartışmalarından sonra kamulaştırılması için harekete geçilmiş. Günümüzdeyse atıl durumda.

Öneri proje, Ayakapı Hamamı’nın korunması ve çağdaş ek tasarımı ile beraber yeniden kent yaşamına entegre olmasını hedefliyor. Tarihi hamam, bulunduğu cadde üzerinde bir düğüm noktasında olsa da zaman içerisinde görünürlüğünü kaybetmiş. Hamamın var olan kentsel doku içerisinde yeniden görünür olması ve bir odak noktası haline dönüşmesi hedeflendi.

Tarihi yapının odak noktasına nasıl dönüştürüleceği sorusu ise “eski ve yeni” kavramlarını düşünerek, dolayısıyla hamamların tarihsel süreçteki konumu incelenerek ele alındı. Cibali Ayakapı Hamamı’nın yeniden görülebilir sosyal bir mekan olarak odak noktası haline dönüşmesi projenin ana omurgasını oluşturmakta. Bu dönüşüm ile tarihi yapıyı güçlendirmek ve hamamın var olan çevresi ile uyumlu olabilecek sergileme, el işi kursu işlevleri ile gerçekleştirilmesi hedeflendi. Üretimin işlevlere dahil edilmesindeki amaç, halkın yapıyı yeniden sahiplenmesi ve kullanmaya başlaması.

Mevcut vaziyet planında görüldüğü üzere, tarihi yapının arka cephesi, zemin katta oluşturulan şeffaf geçit ile deniz cephesine açılmış oldu. Böylece deniz cephesi ile mahalle dokusu arasında şeffaf bir bağlantı aksı sağlandı. Bu müdahaledeki amaç, halkın tarihi yapının içine girmese de yapıyı deneyimleyebilmesi ve kullanıcıyı yapı içine dahil etmekti. Ayrıca bu yeni şeffaf geçit, hamamlarda bulunan kapalı geçit olan ılıklık mekanına atıfta bulunuyor, onu günümüzde açık bir geçit mekanına dönüştürüyor. Böylece tarihi yapı ile ona eklemlenen çağdaş ek ve kent dokusu arasında, yani eski ve yeni arasında bağlantı kuruluyor. Dolayısıyla tarihi yapı geçmişten geleceğe taşınarak tarihsel süreçteki katmanlaşmayı oluşturuyor.

Öneri proje ile yapının korunabilir ve ayakta olan kısımları güçlendirilerek korunacak, yıkılmış ve hem yapıya hem de çevresine zarar veren kısımlar yapıdan sökülerek temizlenecek. Zemin katta sergi ve fuaye mekanlarının şeffaf geçit ve çağdaş ekte oluşturulan iç bahçe ile desteklenmesi, üst katlarda da zemin katta olduğu gibi çağdaş ek önerisinin tarihi hamam ile bütüncül çalışabilmesi amaçlandı. Bu sebeple çağdaş ek tasarımının üst kat döşemesi, tarihi hamamın ara katına sızdırılarak yeni eğitim mekanları tanımlanması hedeflendi. Hamamın ayakta kalan tek kubbesi de bir odak olarak ele alınarak sergilenen bir imgeye dönüştürülmesi ve teras olarak çalışması öngörüldü.

Diyagramlar

Patlatılmış perspektif

Planlar

Kesitler

Görünüşler

Tarihi hamam yığma taş yapı, cepheleri de bu sebeple fazla açıklığı olmayan cepheler. Çağdaş ek müdahalesinde ise yalınlık ve şeffaflığı ön plana alma kararı verildiği için cephelerde bu durumun vurgulanması öngörüldü. Yapı hamam olması sebebiyle içe dönük mahremiyet gözetilerek inşa edildiği için cephelerinin de doluluk oranı fazla, boşluk oranı daha az. Hem dolu-boş oranını dengelemek, hem de yapıyı günümüzde hamam işlevinden çıkarak daha geçirgen bir yapıya dönüştürmek için çağdaş ek öneri cephelerinin tamamı için şeffaf (cam) yüzeyler önerildi. Çağdaş ek tasarımında tüm cephelerin şeffaf tasarlanması ile hem tarihi yapının vurgulanması, hem de dışarıdan bakıldığında çağdaş ekin de okunabilir olması hedeflendi. Mevcut doğal taş yapıya, cam malzemeden önerilen çağdaş ek sayesinde geçirgen bir cephe oluşturulması öngörüldü. Çağdaş ekin kendi içerisinde ve tarihi yapı ile birlikteliği bağlamında, cephe elemanları ile oluşturduğu düzenin daha akışkan olması amaçlandı.

Hafif bir sistem olarak çelik strüktür sayesinde doğal taş malzemelerden inşa edilen tarihi hamamla estetik ve yapısal bir uyum sağlaması amaçlandı. Aynı zamanda çelik strüktür daha geniş açıklıkların geçilmesini sağladığı için iç mekanlarda galeri boşluğu, sergi alanı gibi işlevleri desteklemesi öngörüldü.

Çelik strüktür ile beraber şeffaf cepheler tanımlanarak tarihi dokuya hem kütlesel hem de estetik açıdan uyum sağlayan bir dönüşüm amaçlandı. Cam cephelerin tasarlanan mekanlara en önemli etkileri, iç mekana daha fazla ışık alımı ile Haliç kıyı manzarasının görülmesini sağlamasıdır. Cam cephelerin geçmişte mahremiyetin ön planda olduğu içe dönük hamam yapısını üretim, sergi işlevleriyle dönüştürmesi hedeflendi. Böylece hem günümüzde tarihi yapının yaşayabilmesi, hem de modern yapım sistemlerinin yansıtılmış olması öngörüldü.

Sonuç olarak, önerilen çağdaş ekin tarihi yapı ve çevresi içerisinde sıyrılmaması, aynı zamanda da özgünlüğünü ve güncelliğini ifade edebilmesi öngörüldü. Tüm bu mimari müdahale kararları ile eski ve yeni arasında bağ kurarak, Cibali Ayakapı Hamamı’nın bulunduğu konumda yaşayan bir odak noktası haline getirilmesi amaçlandı.