03.09.2018
Konut İç Mekanlarında Tektipleşme
Bora Can Aksoy ve Özgür Bingöl, İstanbul'un önemli kentsel akslarından Bağdat Caddesi ve yakın çevresini araştırma alanı belirleyerek konut birimlerinin planlamasındaki gelişmeleri ve iç mekana dair çeşitlilikten uzak uzlaşıyı yazdı.
Birim konutun iç mekan kurgusunun sistematik şekilde incelendiği günümüz çalışmalarının1 izi, 20. yüzyıl başlarına kadar sürülebiliyor.2 Konut biriminin iç mekan düzeninin araştırılması, konut planlaması çalışmalarının alt ölçeğe odaklanmış başat katmanlarından birisi.3
Konut sorununa çözüm bulunması amacıyla planlamada rasyonelleşmenin ve işlevselci bakış açısının devreye girdiği 20. yüzyılın ilk çeyreğiyle birlikte, özellikle konut iç mekanının düzenlenmesinde önemli değişiklikler yaşandı.4 Kentli modern yaşama ev sahipliği yapacak mahallerin boyutlandırılması ve bir araya getirilmesi ile ilgili çalışmalar bu dönemde ön plandaydı. Şüphesiz bir yandan da geleneksel yaşama ait mekansal dizge ile bir kopuş gerçekleşiyor, barınma alışkanlıkları ve mekanları hızlı bir değişime uğruyordu. Ekonominin yararlılık yasalarına göre işçi sınıfının hem çalışma koşulları hem de gündelik yaşamı ve mekanı şekillendiriliyordu.5 Endüstri kentlerinde yaşanan barınma krizinin aşılmasına yönelik devrede olan işlevselci bakış açısının baskın olduğu müdahaleler, bir yandan bireyin yaşamı ve mekanında bir değerden arınmaya ve tektipleşmeye de zaman içerisinde neden olacaktı.
Özellikle Avrupa ve Amerika coğrafyasında yaşanan bu gelişmelerin üzerinden geçen yaklaşık 100 yılın ardından, bugün Türkiye’de üretilen kentsel konut stoku içerisinde birim konut planlamasında eğilim ne yöndedir sorusuna kısmen yanıt bulmak üzere bir araştırma gerçekleştirdik. Bu yazının konusu da esasen bu araştırma sonucunda elde edilen veriler ve değerlendirme.
2000’li yıllar İstanbul için ciddi kentsel yapısal dönüşümlerin yaşandığı bir zaman dilimi. Söz konusu dönüşümler, pek çok farklı disiplince birçok farklı başlık altında irdelenmeye değer. Bu çalışma kapsamında, yaşanan kentsel dönüşüm furyasında küçük parsel ölçeğinde üretilen tekil konut bloklarını mimarlık bilgi alanı içerisinde araştırma konusu olarak belirledik. Konut stokunun yenilenmesi kapsamında üretilen ve dolayısıyla kullanıcılarının büyük bir çoğunluğu belirli olan yapılarda birim konutların planlamasındaki gelişmelerin incelenmesini hedefledik.
Araştırma alanı, İstanbul’un ve de özellikle Kadıköy’ün önemli akslarından biri olan Bağdat Caddesi’ni ve yakın çevresini kapsamakta. Bölgede parsel ölçeğinde gerçekleştirilen kentsel dönüşüm kapsamında 2000 yılından sonra yapımı tamamlanmış ya da yapımı devam etmekte olan konut bloklarının normal kat planlarını inceledik. Araştırma başlangıcında ham verileri, yapımcı veya yatırımcı firmalar tarafından internet sitelerinde ya da basılı broşürlerinde paylaşılan bilgileri kullandık. Araştırmanın veri setini oluşturan bilgi föylerinin hazırlanması sürecinde firmalara ait dokümanlarda yer alan çizimleri ve alansal bilgileri dikkate aldık.
Üç aylık çalışma sürecinde, kapsamda tanımlanan ölçütlere bağlı olarak araştırma için belirlenen 50 adet ayrık düzenli merkezi merdivenli konut blokundan 42 tanesinin incelenmesini tamamladık. Bu bloklara ait normal kat planında toplamda 82 adet konut birimi yer almakta. Simetrik çözümlenmiş kat planlarına bağlı olarak aynı plana sahip konut birimleri elendiğinde toplam 44 adet farklı birim konut planı olduğunu tespit ettik. 44 adet birim konut planı incelediğinde, analize esas dört adet iki odalı konut, 29 adet üç odalı konut ve 11 adet dört odalı konut planı elde ettik. 42 adet konut blokuna ait normal kat planını 1/200 ölçeğinde aynı mimari dil ile alansal dökümlerini de çıkararak yeniden çizdik. Her bir yapı için 1/200 ölçeğinde tefrişli kat planı, 1/1000 ölçekli vaziyet planı, 1/500 ölçekli kesit kroki, fotoğraf/üç boyutlu görsel ve künye bilgilerinden oluşan bilgi föyleri hazırladık. Bu bilgi föylerinin tamamı çalışmanın veri setini oluşturmakta. Veri seti üzerinden konut birimlerine ait istatistiki bilgilerin dökümünü elde ettik ve planları kapalı hacimleri dikkate alarak (balkon düzenleri değerlendirilmeden) belirli şemalar altında grupladık.
Veri seti üzerinden, üretilmekte olan konut birimlerine ait oda sayıları ve alansal değerler, konut bloklarının kat adetleri, katta yer alan konut adetleri ve yangın merdiveni çözümleri gibi alt başlıklarda değerlendirmeler yapılması mümkün oldu.
Bölgede inşa edilen yeni konut yapılarında 11-15 kat adedi aralığında (%64), katta iki daireli (%74) ve ağırlıklı olarak üç odalı konutlardan (%66) oluşan blokların baskın olduğu görülüyor. Bölgede üretilen konut biriminin ortalama brüt alanını 150 m2 olarak tespit ettik. Islak hacim düzenlemelerinde iki banyolu (ebeveyn banyolu) çözümler (%90) tercih edilmekte.
İncelenen bloklarda yangın merdivenine erişimin, büyük çoğunlukla (%72) ebeveyn yatak odası içerisinden (oda, banyo veya soyunma odasından) sağlandığını tespit ettik. Sadece beş örnekte (%12) ortak kat holünden yangın merdivenine erişim sağlanmakta. Geri kalan %16’lık çözümlerde ise bir diğer yatak odasından, mutfaktan veya yatak odaları holünden erişimin sağlandığını belirledik. Bu veriler ışığında, katlarda yangın merdivenlerine erişimlerin konut biriminde ebeveyn yatak odaları içerisinden baskın bir oranda sağlandığı anlaşılıyor. Ebeveyn odası ve ek mekanları içerisinden bir yangın kapısı ile ortak bir mahal olan yangın merdivenine açılıyor olmanın kullanıcılar tarafından kabul görmesi, üzerinde düşünülmesi gereken bir nokta. Planlama ve kullanım açısından sağlıklı çözüm olarak ön plana çıkan ortak kat holünden erişimin sağlandığı örnek adedinin azlığı da dikkat çekici.
Ancak tüm bu tespitlerin önünde yer alan ve araştırmanın esas sorusuna yanıt verecek olan konu ise birim konut iç mekan düzeni üzerine. İncelenen örneklerdeki (44 farklı birim konut planına ait) mekan kuruluş ilkelerine bağlı olarak tanımlanan şemalardan hareketle oluşturulan tabloda;
• İki odalı konutlar için iki farklı, üç odalı konutlar için dört farklı ve dört odalı konutlar için üç farklı plan şeması ortaya çıktı.
• İki odalı planlarda 2A (%75), üç odalı planlarda 3A (%59) ve dört odalı planlarda 4A (%73) kodlu şemaların baskın olduğunu ve bu üç şemanın eklenen oda sayısı dışında aynı plan kuruluş mantığına dayandığını tespit ettik.
• İncelenen toplam konut adedi (82 konut birimi) dikkate alındığında ise yaklaşık her üç konuttan ikisinin (%66) aynı baskın şemaya sahip olduğunu belirledik.
• İkincil baskın şema olarak ön plana çıkan B tipi plan kurgusu (2B - %25,
3B - %35 ve 4B - %18) incelendiğinde ise bir odaya giriş holünden erişiliyor olması dışında egemen A tipi plan kurgusundan bir farkının olmadığını gördük.
Söz konusu bu baskın plan kurgusunun temel özelliği işlevselci anlayışın belirleyici olduğu ve yatma-yaşama/gece-gündüz ekseninin keskin ayrımına dayanan bir mekansal örgütlenmeye sahip olması. Giriş holünden erişilen mutfak ve salon mekanları ile giriş holünden erişilen günışığından yoksun bir koridor üzerinde yer alan banyo ve yatak odalarından oluşan düzen, bu şemanın en basit tarifi.
Araştırmanın bu aşamasında çalışmanın yöntemine sadık kalınarak bu defa TOKİ tarafından üretilen sosyal konut bloklarını inceledik. Tip-projeye bağlı olarak her coğrafyada üretilen bloklara ait konut birimlerinin şemalarını çıkarttık. Amacımız, dar gelir grubu için devlet tarafından kitlesel olarak üretilen ve kura ile satışı yapılan prototip bloklarda yer alan konut birimi plan şemaları ile konutlarının planlanma sürecinde söz sahibi olan, gelir ve eğitim düzeyi yüksek kullanıcıların yer aldığı Bağdat Caddesi eksenli bölgede üretilen birim konut plan şemalarının birbirleriyle karşılaştırmaktı.
Gelinen noktada, Bağdat Caddesi’nde üretilen konutlarda baskın şekilde öne çıkan plan şeması ile TOKİ tarafından tip-proje uygulaması olarak üretilen konutların plan şemalarının, tuvalet-ebeveyn banyosu tercihi dışında birebir aynı olduğunu gördük. Birim konutun iç mekan kuruluş ilkeleri bağlamında yalnızca tip-proje alışkanlığını sürdüren kamu kurumları ile sınırlı olmayan; çok daha büyük ve çok aktörlü uzlaşıya dayalı bir onaylanmış tip-plan şeması ile karşı karşıya olduğumuz açık.
Araştırma sonucunda ulaştığımız bulgular, birim konutun iç mekan planlamasında gelir ve eğitim düzeyleri fark etmeksizin kullanıcılar ile kamu ya da özel sektör olsun konut arzı yapan aktörler ve bu alanda faaliyet gösteren meslek insanları arasında aşılması çok güç ve büyük bir uzlaşının varlığını ortaya koymakta. Tüm paydaşlar aynı plan şeması üzerinde tereddüt etmeksizin hemfikir gözükmekte.
Bir anlamda, ülkede birim konut planlamasının artık bir tasarım konusu olarak neredeyse ortadan kalktığı, onaylanmış/üzerinde uzlaşılmış bir şemanın sınırlı çeşitlemelerinden ibaret olduğunu iddia etmek zor değil. Araştırma neticesinde, kullanıcının barınma alışkanlıkları ve kültürüne bağlı olarak mekansal nitelik arayışının izlerine maalesef rastlayamadık. Birim konutun iç mekan düzeninde doğal ışıktan yoksun koridorlu şemanın ve yatma-yaşama ekseni ayrımının kesin bir egemenliğinden söz edebiliriz. Esnek konut planlaması ya da serbest mekan kullanımı adına herhangi bir örnekle karşılaşmadık. Katı kullanım alanı-dolaşım alanı ayrımını ortadan kaldıran, konutun tamamını günışığı ile buluşturarak akışkan konut iç mekan düzenleri oluşturma yönünde bir çaba görülmemekte. Dolayısıyla, günümüzde konut üretiminde farklılaşmanın, sadece yapı zarfında biçimsel-kompozisyonel arayışlar ile yapı kabuğunda ve iç mekanlarda kullanılan malzeme çeşitliliği aralığına sıkışmış olduğunu iddia edebiliriz.
- Yazıya konu olan araştırma, “Parsel Ölçeğinde Yeniden Üretilen Konut Bloklarında Birim Konut Planlaması: Bağdat Caddesi Örneği” başlığıyla Bora Can Aksoy tarafından Özgür Bingöl’ün danışmanlığında Ekim 2017-Şubat 2018 tarihleri arasında İstanbul Mimarlık ve Şehircilik Araştırmaları Akademisi - AURA İstanbul’da gerçekleştirildi.
NOTLAR
1 Birim konut planlaması üzerine gerçekleştirilen güncel çalışmalar için bkz. O. Heckmann, F. Schneider, Floor Plan Manual Housing (Basel: Birkhauser, 2011); B. Leupen, H. Mooij, Housing Design (Rotterdam: NAi Publishers, 2011) ve a+t Research Group, Density Series (Vitoria-Gasteiz: a+t ediciones, 2002-2016).
2 Birim konut planlaması üzerine gerçekleştirilen erken dönem çalışmalardan biri için bkz. Al. Bohrer, “Normal Grundrisse für Miethauser”, Der Stadtebau, 1912, Sayı 11, 123-126.
3 Reinhald Gieselmann, “Historical Development of Housing Plans” ve Friederike Schneider, “The Floor Plan Idea”, Floor Plan Manual Housing, eds. O. Heckmann, F. Schneider (Basel: Birkhauser, 2011), 14-25, 30-35.
4 İhsan Bilgin, “Toplu Konut Mimarisi ve ATK Lojmanları”, Arredamento Mimarlık, 1998, Sayı 11, 89.
5 Peter G. Rowe, Modernity and Housing (Massachusetts: MIT Press, 2000), 131.
