Hangi Landmark?

EMİNE KÖSEOĞLU

“Landmark” her zaman çok kolay kullanılan ve harcanan bir kelime oldu. Ama landmark aslında mimarlık ve psikoloji kesişiminde yer alan bir kavram ve diğer birçok kavramda olduğu gibi landmark kavramı hakkında konuşmaya başlamadan önce “Hangi landmark?” diye sormak gerekiyor.

Literatürde çok farklı karşılıkları olsa da, landmark Türkçeye “işaret öğesi” olarak çevrilir. 2011 yılında, Arkitekt dergisinde yayımlanan “İnsan Belleğinin ve Kentin Belirgin Öğelerini Tanımlamak: Ayvalık’taki Öznel ve Nesnel İşaret Öğeleri” başlıklı çalışmamızda, landmark kavramının Türkçe literatürdeki diğer tüm karşılıkları arasında işaret öğesinin neden en uygun karşılık olduğunu karşılaştırmalı olarak inceleyip açıkladık.

İşaret öğesi, Kevin Lynch’in 1960 yılında yayımlanan “The Image of the City” kitabında belirtilen diğer beş kentsel imaj öğesi (yollar, sınırlar, bölgeler, düğüm noktaları ve işaret öğeleri) ile birlikte, “mekânın tanımsal bilgisi”ni verir bize.1 Böylesi bir ayıklama, mekanı bileşenlerine ayırarak, sınıflandırarak tanımlar. Sınıflandırma, bir çeşit tanımlamadır. Parçalarına ayırarak anlamaya çalışma... Üstelik kentsel imaj öğeleri morfolojik öğelerdir. Dolayısıyla biçimseldirler; fakat diğer tüm mekansal bilgilerden arıtılmış, “yalnız” bir biçimsellik anlamına gelmez bu sıfat. Morfoloji içericidir; fonksiyonel ve kurgusal bağlamları ve ilişkileri kendiliğinden içerir örneğin.

Bu nedenle ilginç gelebilir, ama işaret öğesi -en azından çevresel psikoloji bağlamında anladığımız işaret öğesi kavramı- farklı boyutlardaki nitelikler, özellikler ve kimlikleri aynı şekilde kendiliğinden içermez. İşaret öğesi, zihinde mekanın imgesinin oluşmasına, mekan içinde yön bulmaya (wayfinding), mekanı tarif etmeye (describing space), mekanı hatırlamaya (remembering space) ve mekanı öğrenmeye (learning space) hizmet eder. Tüm bu başlıklar ise bizi “okunabilir” (legible) bir mekanın özelliklerine götürür.2 Dahası, bir şeyin işaret öğesi olması, onu içkin olarak iyi yapmaz (Dolayısıyla son derece mütevazı bir kavramdır işaret öğesi!). Benzer şekilde, rasyonalist bir olumluluk doğru orantısı barındırmaz bünyesinde işaret öğesi kavramı. Dolayısıyla, bir yapı işaret öğesi ise olumludur ya da meşrudur diye bir düşünce yanlış. Dahası çevresel psikolojinin zaten böyle bir derdi yok. Bu konuda derdi olanlar farklı disiplinlerden pragmatistlerdir olsa olsa. Turizmcilerden, yöneticilerden, pazarlamacılardan…

Fiziksel özellikler bir yapıyı işaret öğesi yapabilir, örneğin bir yapı çok yüksekse, mevcut çevre içinde diğer yapılardan ayrılır ve gözlemci için kente dair zihinsel imgenin (mental image/picture) oluşmasına ve/veya yön bulmaya (wayfinding) ve/veya kenti tarif etmeye (describing urban space) ve/veya kentsel mekanı hatırlamaya (remembering urban space) yardımcı olur.3 Bu tür bir işaret öğesi, “global işaret öğesi olarak” olarak adlandırılır.4 Genelde, işaret öğeleri üzerine konuşulduğunda, “küresel işaret öğeleri” (global landmarks) kastediliyor. Global işaret öğeleri yakınına gelmeye gerek olmadan, uzaktan seçilebilen, görülebilen yapıları anlatıyor.5 Gözlemci söz konusu yapıyı seçer ve yukarıda belirtilen anlamlarda kullanırsa o yapı işaret öğesi olur; fiziksel özellikler yapının işaret öğesi adayı olmasına yardımcı olabilir. Ama daha önce belirttiğimiz gibi tüm bu öznel seçimler, kullanımlar çevresel psikoloji açısından “mekanın tanımsal özelliği”ni bize gösterir. (Gözlemcinin sadece sevdiği için bir yapıyı işaret öğesi olarak kullandığını gösteren bir çalışma bilmiyorum. Dahası böyle bir durum işaret öğesinin amaçlarına uymazdı. Çünkü işaret öğesinin en temel amacı, mekanın dolayısıyla mekan kurgusunun öğrenilmesini sağlamaktır). Gözlemcinin bir yapıyı işaret öğesi olarak seçmesi ve kullanması, o yapıyı sevdiği, benimsediği ve onayladığı anlamına gelmez. Dolayısıyla tanımsal bilgi ile “duygusal bilgi” ve “anlamsal bilgi” bu noktada doğru orantı göstermeyebilir.

Gözlemci bir yapıyı pratik amaçlarla işaret öğesi olarak kullanmak durumunda kalabilir. Çok sayıda gözlemcinin bir yapıyı işaret öğesi olarak kullanması durumunda ise, o yapının kentin kimliğini ya da imajını oluşturan bir yapı olduğunun söylenmesi olsa olsa faydacı amaçları ortaya koyar. Faydacı başka bir yaklaşım ise bir yapının (peşinen ya da sonradan) işaret öğesi “ilan edilmesi”dir. Hiçbir yapı ya da mekan, işaret öğesi olarak ilan edilemez. Edilse bile kastedilen, çevresel psikolojide kullanılan anlamıyla işaret öğesi değildir. Çevresel psikolojide bir yapı, gözlemcisinin kullanımıyla işaret öğesi haline gelir. “Kent kimliği”nin bir parçası olarak ilan edilen yapılar bu durumda, olsa olsa promote ediliyorlardır.

Bununla birlikte “bilişsel işaret öğesi kavramı” (concept of cognitive landmark)6 bazıları için konuyu daha çetrefilli hale getirmeye yetecek. Bilişsel işaret öğesi kavramı bizi, biraz düşününce mekan belleğine götürüyor. Fiziksel açıdan ayırt edici olmayan bir yapı ya da mekan, anlamsal ya da duygusal içeriğiyle bir işaret öğesi konumuna gelebilir. Örneğin, mahalle bakkalının mimari açıdan hiçbir değeri olmayabilir; fakat uzun süredir o mahallede yaşayan insanlar için duygusal ve anlamsal karşılıkları vardır ve bu nedenle o yapının ortadan kalkması duygusal ve anlamsal içeriklerin de yok edilmesi anlamına gelecektir.

İşte tam da bu nedenle, işaret öğeleri oluşturmaya çabalamak ya da ilan etmek yerine, kentteki mevcut ve özellikle belleklerde duygusal ve anlamsal karşılıkları da olan işaret öğelerini ortaya çıkarmak ve korumak günümüzde belki de daha önemli hale geliyor.

NOTLAR:

1 Köseoğlu, 2012

2 Köseoğlu ve Önder, 2011

3 Köseoğlu, 2012

4 Steck and Mallot, 2000

5 Steck and Mallot, 2000

6 Richter, 2007

KAYNAKLAR:

-Köseoğlu, Emine, 2012, Kurgusal Olarak Farklılaşan Örüntülerde Mekânsal Okunabilirliğin Biçimsel, Dizimsel ve Öznel Boyutları, Yıldız Teknik Üniversitesi, FBE, Mimarlık Anabilim Dalı, İstanbul.

-Köseoğlu, Emine ve Önder, Deniz Erinsel, 2011, Subjective and Objective Dimensions of Spatial Legibility, Procedia - Social and Behavioral Sciences Journal (ISSN: 1877-0428, Scopus, Thomson Reuters - Conference Proceedings Citation Index), 30, 1191-1195.

-Köseoğlu, Emine ve Önder, Deniz Erinsel, 2011, İnsan Belleğinin ve Kentin Belirgin Öğelerini Tanımlamak: Ayvalık’taki Öznel ve Nesnel İşaret Öğeleri, Arkitekt Dergisi (Avery Index), 524, 40-51.

-Lynch, Kevin, 1960, The Image of the City, MIT Press, Cambridge MA.

-Richter, Kai-Florian, 2007, A Uniform Handling of Different Landmark Types in Route Directions, İçinde: Stephan Winter, Matt Duckham, Lars Kulik, Benjamin Kuipers (Eds.), Spatial Information Theory, 373–389, LNCS 4736, Springer, Berlin. International Conference COSIT. 2007.

-Steck, Sibylle D. ve Mallot, Hanspeter A., 2000, The Role of Global and Local Landmarks in Virtual Environment Navigation, Presence, 9, 1.

Etiketler: