Savaş Sonrası Polonyasında Bir İstisna

BURÇİN YILDIRIM

Burçin Yıldırım, Polonyalı kadın mimar Jadwiga Grabowska-Hawrylak’ı çok üretken olduğu savaş sonrası dönem üzerinden okuyor.

Savaş sonrası Avrupa mimarlık ortamının en ilgi çekici karakterlerinden biri olan Jadwiga Grabowska-Hawrylak, kendi ülkesi Polonya'nın yetiştirdiği en üretken kadın mimar olarak biliniyor. American Institute of Architects'in Wroclaw Mimarlık müzesiyle birlikte geçtiğimiz sene Şubat ayında New York'da açtığı “Patchwork: The Architecture of Jadwiga Grabowska-Hawrylak” isimli sergiyle kendi ülkesi dışında da çalışmaları tekrar hatırlanan mimarı, görme şansını yaşadığım iki projesiyle anmak istiyorum.

1950 yılında Wroclaw Teknoloji ve Bilim Üniversitesi Mimarlık Fakültesi’nden mezun olan Jadwiga Grabowska-Hawrylak, eğitim gördüğü şehirde kalarak mimari kariyerine burada devam etmiş. Grabowska-Hawrylak'ın işlerini ve mimari kariyerini anlatan tek kitabın yazarı olan Michal Duda'ya göre, 1950'lerde katkıda bulunduğu Wroclaw'ın savaş sonrası yeninden yapılanma döneminden, 60'lar ve 70'lerde tasarladığı modernist yapılara ve 80'li ve 90'lı yıllarda yöneldiği postmodern estetiğe kadar mimarın tüm kariyeri, Polonya'nın değişen kültürel ve politik ortamını yansıtıyor. Duda aynı zamanda, Polonya'nın güçlü ve köklü kadın mimarlar geleneğine rağmen, kadınların her zaman erkek mimarlarla işbirliği içinde üretim yaptıklarını, fakat Jadwiga'nın bir istisna olarak kariyerini tek başına inşa ettiğini vurguluyor.1

Grunwaldzki Meydanı Kompleksi; fotoğraf: Burçin Yıldırım
Galeriowiec binası; fotoğraflar: Burçin Yıldırım
Galeriowiec binası; fotoğraflar: Burçin Yıldırım
Grunwaldzki Meydanı Kompleksi; fotoğarflar: Burçin Yıldırım
Grunwaldzki Meydanı Kompleksi'nin planı
Galeriowiec binasının planı

Alman araştırmacı Profesör Andreas Wolf'a göreyse Grabowska-Hawrylak'ın en büyük başarısı, sosyalist Polonya devletinin üretim ve planlama alanlarındaki kısıtlamalarına rağmen güçlü bir biçimsel disiplini ve işlevselliği, cesur ve deneysel tasarım ve inşaat teknikleriyle birleştiren döneminin çok az sayıdaki kadın mimarlarından biri olması.2 Gerçekten de Polonya'daki ve diğer Doğu Bloğu ülkelerindeki birçok konut bloğuyla karşılaştırdığımızda Jadwiga'nın döneminin seri üretim ve prefabrikasyon standartlarının dışına çıkmaya çabaladığı açıkça görülüyor.

Wroclaw'daki tek mimarlık ofisi olan Miastoprojekt-Wroclaw'da kariyerine başlayan Jadwiga, şehir merkezindeki yeni konut projeleri üzerine yoğunlaşmış. Polonya'daki tüm büyük kentlerde şubesi olan Miastoprojekt, bir zamanlar Alman İmparatorluğu'nun en büyük altıncı kentiyken İkinci Dünya Savaşı'ndan sonra oldukça yıkık bir halde Polonya topraklarına katılan Wroclaw'da var olan yapı ihtiyacına yönelik çalışan ve hükümet tarafından yönetilen bir ofis. Duda'ya göre Miastoprojekt, ucuz ve hızlı bir yöntemle, standart bir formülü tekrarlayan, çoğunluğu prefabrike olan, yaratıcılığın önemsenmediği, monoton ve vasat projeler üretmiş.3 Ancak Jadwiga, tasarımcının adının kaybolduğu bu kalıbı son derece ilginç deneyler ve icatlarla kırmayı başarıyor.

1960 yılında tamamlanan Galeriowiec binası Jadwiga'nın ilk modernist konut projelerinden biri. Zemin katı ticari birimlere ayrılan yapının üst katlarında, o dönem Polonya'da pek fazla görülmeyen dubleks apartman daireleri çözülmüş. Banliyölerdeki tek aile evi tipinin şehir merkezi modeli olarak tasarlanan yapının bir diğer adı da “maisonette” tipi iki katlı dairelerden gelen “Mezonetowiec”. İki kat yüksekliğindeki derin balkonlar ve yatak odalarının her katta yer değiştiren küçük balkonlarıyla göreceli olarak hareketli bir cepheye sahip olan bu yatay blok, hem kendinden sekiz yıl önce tamamlanan Le Corbusier'nin Marsilya Bloğu'nu hem de aynı dönemlerde tamamlanan Nejat Ersin'in tasarladığı Ankara'daki Cinnah 19 Apartmanı'nı anımsatıyor.

Grunwaldzki Meydanı Kompleksi projesi ise, belki de sadece Polonya'da değil, tüm Avrupa'da komünist dönemde inşa edilmiş en özgün ve ikonik konut bloklarından biri sayılabilir. Günümüzde Wroclaw silüetinin önemli bir parçası olan bu yapı grubu, blokların yüksekliğinden ve muhtemelen dizilişlerinden dolayı halk arasında “Manhattan” olarak da biliniyor. 1967 yılında onaylanan proje üç yıllık inşaatın sonunda 1972 yılında kullanıma açılmış.

Jadwiga'nın en bilinen yapısı olan kompleksde 16 katlı altı adet konut bloğu ve onları birbirine bağlayan iki-üç katlı ticari birimler yer alıyor. Kompleksin en dikkat çekici özelliğiyse sadece görünüşüyle değil, inşaat tekniğiyle de dikkat çeken cephe tasarımı. H şeklindeki prefabrike betonarme cephe birimleri, üst üste binerek şaşırtmalı konumlanan balkonlarla dinamik bir cephe meydana getiriyor. Bu hareketli cephe birimleriyle, aslında dikdörtgen olan balkon kapıları ve pencerelerin önünde pahlı köşeleri olan balkonlar ve çerçeveler oluşturularak dairesel hatları öne çıkan bir cephe dili yaratılmış.

Grunwaldzki Meydanı Kompleksi; fotoğarflar: Burçin Yıldırım
Grunwaldzki Meydanı Kompleksi; fotoğarflar: Burçin Yıldırım
Grunwaldzki Meydanı Kompleksi; fotoğarflar: Burçin Yıldırım
Grunwaldzki Meydanı Kompleksi'nin eski hali; fotoğarflar: Anna Cymer
Grunwaldzki Meydanı Kompleksi'nin eski hali; fotoğarflar: Anna Cymer

Jadwiga tasarım sürecini 1974 yılıda şöyle açıklamış: “Prefabrik elemanlarla sıradan olmayan özgün bir form bulmalıydım. Her bir konut binasını ayrı ayrı modellemeye gücümüz yetmeyeceği için ‘heykelsi bir kompozisyonu’ hazır üretilmiş çoklu olarak tekrarlayabilen elemanlarla düzenlemeyi deneyelim diye düşündüm. Beton, heykel için mükemmel bir malzeme olabilir.”4

Yapıya özgün karakterini veren ve cephe tasarımındaki varlığı ve düzeni kolayca okunamayan H formlu betonarme birimler, inşaatın tamamlanmasının ardından patentlenmiş.5 Grunwaldzki Kompleksi'nin eski fotoğraflarına bakıldığında bu beton panellerin daha kaba görünümlü olduğu ve boyanmadan açık bırakıldığı bu nedenle de yapının genel olarak brütalist bir etkide olduğu görülüyor. Bu durum uzun süre yapının Polonya'nın en başarılı brütalist yapılarından biri olarak sayılmasına sebep olmuş. Ancak Jadwiga'nın brütalizmden hoşlanmadığını aktaran Duda'ya göre mimarın projedeki asıl hedefi, daha temiz ve pürüzsüz görünümlü bir malzeme olarak beyaz betonu kullanmak ve balkonların bitkiyle kaplanmasını sağlamakmış.6 Bu nedenle yakın zamanda konut blokları ilk tasarıma saygı göstermek adına beyaz renge boyanmış.

Betonu beyaza boyayarak en başta hedeflenen heykelsi çıplak beyaz beton etkisinin tekrar yakalanıp yakalanamadığı tartışılabilir. Ama her ne kadar eski görünümleri döneminin mimarisini ve zihinlerdeki alışıldık Doğu Bloğu imgesini daha doğru yansıtıyor olasa da, bloklarda ve yakın çevrede yaşayanlar için beyaz boyalı halinin daha sıcak ve insani olduğunu düşünüyorum.

Kompleksteki ticari yapılar ise diğerleri gibi beyaza boyanmamış ve ilk yapıldıklarındaki brütalist etkileri korunmuş. Bu birimlerde birinci kat cephelerinde tekrar eden pencere önlerindeki dairesel beton güneş kırıcı çerçeveler yapının en özgün detaylarından. Yine ticari birimlerde bazı akslarda kolonların yapıdan koparılarak yapı dışına alındığı, açıkta giden derin kirişlerle heykelsi dairesel taşıyıcılara dönüşerek brütalist etkiyi artırdığı görülebiliyor.

2018 yılında vefat eden Jadwiga Grabowska-Hawrylak, sadece bu iki binasıyla değil bu yazıda bahsedemediğim diğer yapılarıyla da ilgi çekici bir kariyere sahip. İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra hem Wroclaw'dan mezun olan hem de Polonya Mimarlar Odası'nın onur ödülünü alan ilk kadın mimar olan Jadwiga Grabowska-Hawrylak, mimarlık tarihinin unutulan ya da isimleri çok sık öne çıkmayan kadın aktörlerinden biri olarak daha çok incelenmeyi hak ediyor.

Kaynaklar
1 http://www.dezeen.com/2019/03/20/patchwork-jadwiga-grabowska-hawrylak-exhibit-aia-new-york-city"www.dezeen.com/2019/03/20/patchwork-jadwiga-grabowska-hawrylak-exhibit-aia-new-york-city
2 culture.pl/en/artist/jadwiga-grabowska-hawrylak
3 www.citylab.com/design/2019/04/jadwiga-grabowska-hawrylak-woman-architect-poland-brutalism/587848/
4 https://www.citylab.com/design/2019/04/jadwiga-grabowska-hawrylak-woman-architect-poland-brutalism/587848/"https://www.citylab.com/design/2019/04/jadwiga-grabowska-hawrylak-woman-architect-poland-brutalism/587848/
5 culture.pl/en/work/patchwork-the-architecture-of-jadwiga-grabowska-hawrylak
6 https://www.dezeen.com/2019/03/20/patchwork-jadwiga-grabowska-hawrylak-exhibit-aia-new-york-city