Kağıt-Oluşlar: Çizimin ve Yüzeyin Durumunu Yeniden Düşünmek Üzere Bir Davet

Kağıt, çok gündelik, hayli alçakgönüllü ve basit; fakat, üstüne başka başka söz söyletebilen¹, potansiyel, sihirli bir malzeme. Hiçbir şeyin kaybolmadığı ve yaratılmadığı sadece dönüşüme uğradığı bir çevirim²; üzerinden mürekkep sökülebildiğinden beri de bir geri kazanım.³ Bitki liflerinin birbirine geçirilmesi ve yassılaştırmasıyla oluşan bu madde, çizmek söz konusu olduğunda, el ile söylemek⁴ üzere mimarlığın kadim ve endemik aktörlerini bir araya getiren bir yassı-mekana dönüşür: Yüzey, el, zihin, göz, kalem ve çizgi, aletler ve başka malzemeler buluşur.

Böylece mimarlık, çizme eylemi ile, kütlesel ve üç boyutlu olmayan bir düzlükte, kağıt üzerinde canlanır.⁵ Kağıt, şeylerin karşılaştığı ve forma girdiği temas yüzeyini⁶ sunarken yaratmak ve keşfetmek için de bir karşılıklıklar⁷ zeminini kurar. Burada, çizgi çekmek ve kağıt üzerinde hem bir çizimi hem de bir dünyayı inşa etmek, materyal dünya ile süreklilik kuran, boyutlar arası bir yolculuğu bize düşündürür: Oluşları⁸, karşılıklı gidiş-gelişleri, akışlar olarak bir düzeyden ötekine geçişleri. Ve bu yolculuk, doğa ve insan yapımı, ölü ve canlı, temsil ve inşa, imge ve madde, hayal ve gerçek, görünür ve görünmez, boş ve dolu, hafif ve ağır, el ve göz, saklama ve ortaya çıkarma, unutma ve hatırlama, kurma, bozma ve yeniden kurma, yatay ve düşey, çizim ve mimarlık, mimarlık ve mimarlık-dışı gibi ikiliklere de meydan okur. Kağıtta bir yandan çizgisel katmanlar, üst üste yükselerek yeni gerçeklikler, bir aradalıklar, görünürlükler yaratırken bir yandan da farklı seviyelerden, derinliklerden başkaları yüzeye çıkar. Görünmez olanlar, henüz var ya da gerçek olmayanlar; hayal gücü, gündüz düşleri, gizler, bellekten kopup gelenler, anımsananlar, arzular, niyetler, umulmadık olanlar çıkagelirler. Kendi kendine çizgi ile bir müzakere başlar. Şüphesiz ancak bazıları, bir varlığa kavuşacaktır. Çizen el durduğunda, somut, elle tutulabilir bir nesneye dönüşüveren çizim, yaratıcısına bir çizimin varlığını ve [şimdilik] bir binanın yokluğunu fısıldıyor gibidir; çünkü, o sırada çizgilerin yaşamı, kendi maddesel gerçeğinden meydana gelir. Çizim, bir fact-ure⁹ olarak yapılmış olduğunun, varlığının, kendi kendinin kaydıdır.¹⁰ Dolayısıyla kağıdı çizgi ile inşa etmek, çizimin ayrı bir gerçekliği olduğunu kabul ederek başlar. Çünkü çizgiler bir binayı taklit etmek yerine o sırada dilde yaşar. Çizim, masada, kağıtta yaşar.¹¹

Çizimle yüzeyi dokuma, Mübeccel Kaya, Kağıt-Oluşlar Atölyesi, Nisan 2021.

Aynı zamanda bir malzeme olarak kağıt, kendi yüzeyine özgü olasılıkları aramak, kendi mekanının imkanlarını yaratmak için de yaratıcı bir potansiyel sunar. Maddesel sınırlar¹², ön ve arka yüz, yataylık, düşeylik, düzlük gibi kendi elemanları üzerine spekülasyon yapmaya; kağıdın kendisini inşa etmeye kışkırtır. Kağıt ile inşa etmek, çizimin, yeni bir şeyin yaratılmasıyla değil, zaten orada olan maddesel bir gerçekliğin yeniden yapılandırılması, yeniden inşası olarak görülmesini ister: Çizgi ve yüzeyin yeniden müzakare etmesi. Bu müzakare, sahici amacını aşan yeni bir okumayla bir çizime ikinci bir hayat sunabilir. Maddesel bir gerçekliği olan bir yüzeyin yeniden konfigürasyonu ise çizimin fiziksel uzamsallığını ortaya çıkarabilir. Öteki üç boyutlulukları, çizimin düşünülmeyen, ihlal edilen mekansallıklarını inşa etmeyi mümkün kılabilir.¹³

Öyleyse, bir kağıt, çizim yaparak nasıl inşa edebilir ve üzerinde var olan bir çizime ikinci bir hayat sunarak nasıl üç boyutlu olarak yeniden inşa edebilir?

İşte “Kağıt-Oluşlar”¹⁴, çizimin ve yüzeyin durumunu yeniden düşünmek üzere bir davet. Bu davet, şüphesiz yukarıdaki soruya bildiğimiz, aşina olduğumuz biçimde hızlıca verilebilecek anonim bir cevabı dışarıda bırakmak istiyor. Kağıdın dışına çıkmayan, çıkmayı arzu etmeyen mimari varlıkların peşinde. Kendi maddesi dışında kalan, başka bir 1:1 ölçekli varlığın yerinde olma hali ile ilgilenmiyor. İnsan merkezli bakışı biraz terk edip bitimsiz uzayı sınırlayıcı kendi ortamı, 1:1 ölçekli kendi maddesi ve durumu üzerine düşündürtmek istiyor. Kağıt alemlerde gezip, dolaşıp, düşünüp yaşıyor. Kendine yeniden kağıttan bir dünya kuruyor. Kağıt üzerinde olma, kağıtla bir olma ve kağıt ile inşa edilme hallerini konuşmak istiyor. Kağıdın ve çizginin daha elle tutulur, hissedilebilir yani dokunsal, maddi varlığı üzerinden spekülasyonlar yapıyor. İlham perileri, Robin Evans¹⁵, Tim Ingold¹⁶, Sophia Banou¹⁷, Cameron McEwan¹⁸, Thi Phuong-Tram Nguyen¹⁹ ve Alberto Pérez-Gómez ile Louise Pelletier²⁰. Çizgi, çizim, kağıt arasındaki ilişkiye dair daha tipik, olağan yaklaşımları, bakışları, halihazırda olana dair durum saptamalarını bir kenara bırakıp gerçekten yüzeyin durumuna bakarak bir tür ötekiliği, tuhaflığı, istisna olanı, dışarıda bırakılmışı, alışıla-gelmemişi, yabancılığı, temsili olmayanı arıyor. Türlü sorgulamalara girişiyor, çok disiplinli denemelere yakından bakıyor, onları temaşa ediyor, deneyler yapıyor, keşfediyor. “Kağıt-Oluşlar”, bu bağlamda, kendini üç soru, eylem alanı ile açıyor: Kağıda öteki bakışlar, kağıdı inşa etmek ve kağıt varlıklar. Bu üç başlık arasındaki ilişkiler kurulduğunda, zihnimizde kağıt üzerine yeni yaratıcı sorular ortaya çıkarmayı amaçlıyor.

Kağıda öteki bakışlar, zihni ve eli harekete geçirmek için bir konstelasyon © Bilge Bal

Kağıda öteki bakışlar, kağıdın anatomisine dair bir takım sorgulamaları, atipik yaklaşımları, kağıdın başka hallerine dair spekülasyonları içeriyor. Zihinde iz bırakabilecek, düşündürecek, düşünsetecek ipuçlarını toplamayı, başka bir düşünce biçimi ile katedilmeyi bekleyen görsel karşılaşmalar ve yeni tanışıklıklar ile çizim, durum ve yüzey ilişkisini okumaya, dekonstrükte etmeye çağırıyor. Kağıtla olağan ilişkiyi, bakışı, yaklaşımı biraz daha derin düşünmek, kağıtla kurulan mimarlık, mimarlık-dışında kalan farklı oluşlara, ilham verebilecek ele alışlara bakmak amacıyla bir konstelasyon, kasıtlı bir editöryal kurgu olarak öneriliyor. Farklı zamanlar, çizimler ve çizgiler, kağıtlar, disiplinler, insanlar, mimari çizim ve çizgi çekmek denince akla gelen yüzeye ekleme dışında kalan başka yapma biçimleri ve kalem dışında kalan başka aletler, alternatif malzemeler ile diyalog kuruyor.

Kağıdın kendi yüzeyine özgü olasılıkları yaparak anlamak ve ortaya çıkarmak için bir dizi deney, Kağıt-Oluşlar Atölyesi, Nisan 2021.

Kağıdı inşa etmek, bir oluşu, yüzeyi düşünmek üzere eyleme geçmeyi ifade ediyor. Kağıdın kendi mekanın imkanlarına dair keşifler yapmayı, kendi yüzeyine özgü olasılıkları aramayı arzu ediyor. Çeşitli hamleler, basit operasyonlar ile kağıdın kendi elemanları üzerine spekülasyon yapmayı, en temelde kağıtla süregelen tanıdık ilişkiyi kırmayı deniyor. Görece daha soyut bir alemde, boyutlar ve yüzeyin kendi gerçekliği üzerine düşünerek geziniyor. El ve kağıdı buluşturan, yüzeyin potansiyel durumlarını yaparak açığa çıkaran jestlerin evrenini, ilk denemeleri, ilk duruşları, ilk yapmaları kapsıyor.

Kendi maddesi dışında kalan, başka bir 1:1 ölçekli varlığın yerinde olma hali ile ilgilenmeyen kağıttan mimari varlıklar, Kağıt-Oluşlar Atölyesi, Nisan 2021.

Kağıt varlıklar, yüzeyin durumunu da düşünerek halihazırda çekilmiş çizgiye, inşa edilmiş çizime ikinci bir yaşam vermeyi dert ediniyor. Çizimin görünmeyen, arkada kalan yüzüne bakıyor. Alternatif bir okuma ve inşa öneriyor. Bilinçli olarak çizimin kendi izlerinden yola çıkarak bir malzeme olarak kağıdı yavaş inşa ediyor. Derinleşen yüzey yaklaşımı ile çizimin ve yüzeyin birlikteliğini yeniden düşünmek istiyor. Öteki üç boyutlulukları, çizimin düşünülmeyen, ihlal edilen mekansallıklarını hayal etmeye çalışıyor. Çoklu ortam deneyimlerini ve başka yapma biçimlerini kağıttan varlığı diriltmek için çağırıyor.

Bu davete eşlik etmek için bir masanın başına oturup elinize bir çizimi almanız ve üzerinde harekete geçmeniz yeterli. Sabır ve titizlik, makas ve neşter, kesip-biçme ve oyma, eksiltme ve ekleme, katlanma ve açılma, örme, farklı dokularda kağıtların varlığı, kalem ve cetvel, çizim ve çizgi, derinleşen yüzey ve katmanlar, zaman ve anlar, siluetler, ışık ve gölgeler, iki-buçuk ve üç boyutluluk size bu, kağıdı yeniden yaratma yolculuğunda eşlik ediyor olacak.

*Çizginin ve çizimin yüzeyle olan ilişkisini sorgulayan ve mimarlığı bina ile eş tutmadan, kağıda başlı başına bir mimari, maddesel varlık olarak yaklaşan bu yazıda, sanatçı Nermin Er’in kağıt konstrüksiyonlarından esinlenilmiştir.

Notlar:
¹ Kağıdın kontstrüktif, mimari potansiyelleri üzerine pek çok yaratıcı yapma biçimi var. Söz gelimi, folding, papier-maché, kolaj, origami, krigami, snapology, drawdel architecture, kağıt rölyefler vd.
² Çevirim demeyi tercih ettim; çünkü, "çevirim, bir başlama ve bir varış, bir yerden bir yere taşıma ya da taşınma eylemleri ile beraber o esnada, taşırken ya da taşınırken gerçekleşen dönüşümleri, dinamik süreci de anlatır". Esra Akcan, Çeviride Modern Olan: Şehir ve Konutta Türk-Alman İlişkileri (İstanbul: YKY, 2009), s. 12.
³ Bilge Bal, “Kağıt”, Manifold Press içinde, 01.11.2020. Çevrimiçi: https://manifold.press/kagit [Erişim Tarihi: Eylül 2021].
⁴ Çizmek, yaparak düşünmenin, el ile söylemenin bir yoludur. Tim Ingold, “Telling by Hand”, “Drawing the Line”, Making, Anthropology, Archaeology, Art and Architecture içinde (London & New York: Routledge: 2013), s. 109-125, 125-141….ve “Bir şey söylemek, bir şey yapmaktır.” John Langshaw Austin, Söylemek ve Yapmak (İstanbul: Metis Yayınları, 2009).
⁵ Bu konuyu iki açıdan ele almak mümkün. İlki, Rönesans ile birlikte mimar, inşa sahasından masaya taşınır ve bu, mimarlık geleneğinde köklü bir dönüşüme işaret eder. Mimarlık, önce çizerek kağıtta inşa edilir. “Design Education in the Age of Artificial Intelligence”, Interview with Mario Carpo, XXI Magazine, 08.04.2019, çevrimiçi: https://xximagazine.com/c/design-education-in-the-age-of-artificial-intelligence [Erişim Tarihi: Eylül 2021]. Mario Carpo, “How Do You Imitate a Building That You Have Never Seen? Printed Images, Ancient Models, and Handmade Drawings in Renaissance Architectural Theory”, Zeitschrift für Kunstgeschichte, 2001, 64. Bd., H. 2, s. 223-233.  İkincisi, masada kağıdın bir olay yeri, bir arazi olarak çizerek inşa edilen, mekansal ve materyal hayal gücünün dirildiği bir teatral sahne oluşudur. Federica Goffi (ed.), Marco Frascari’s Dream House, A Theory of Imagination (Londra ve New York: Routledge 2017). Paul Emmons, “Drawing Site”, Drawing Imagining Building, Embodiment in Architectural Design Practices içinde (Londra ve New York: Routledge, 2019).
⁶ Johanna Malt, “Leaving traces: surface contact in Ponge, Penone and Alÿs”, Word & Image içinde, 2013, 29(1), s. 92–104. doi:10.1080/02666286.2012.746265
⁷ Şeylerin birbirini dönüştürücü etkisi, mutual ilişkisi. Çizgi yapımı yani el ile çizgiyi çekmek, çizim, çizer ve kağıt arasında bu dönüştürücü, tekrar tekrar inşa edici eylem rolünü oynar. Kağıt, türlü güçler ve etkiler altında çizerin eli, gözü ve zihni ile, aletler ve malzemeler aracılığı ile inşa edilirken kağıt üzerinde açığa çıkan çizginin temas imgesi de kağıtla beraber çizeri dönüştürür. Ayrıca bakınız: Tim Ingold, “Part 5: Line, Crease, Thread”, Correspondences içinde (Cambridge & Medford: Polity Press, 2021), s. 161-194.
⁸ Oluş, burada, temsil edilmeye ihtiyaç duymaksızın deneyimi kuran anlamında kullanılmıştır.
⁹ “Facture” ve “fact” ilişkisi için bakınız: “Facture”, Merriam-Webster Dictionary, çevrimiçi: https://www.merriam-webster.com/dictionary/facture [Erişim Tarihi: Eylül, 2021].
¹⁰ Mario Frascari, “Preface”, Eleven Exercises in the Art of Architectural Drawing: Slow Food for the Architect's Imagination (Londra & New York: Routledge, 2011) içinde, s. 10-12. Federica Goffi (ed.), “Introduction”,  Marco Frascari’s Dream House, A Theory of Imagination içinde (Londra ve New York: Routledge 2017), s. 11-16. Robin Evans, “In Front Of Lines That Leave Nothing Behind. Chamber Works”, AA Files 6 (May 1984), s. 89-96. 
¹¹ Bilge Bal, “Çizim Masası”, çevrimiçi: https://manifold.press/cizim-masasi [Erişim Tarihi: Eylül, 2021].
¹² Thi Phuong-Tram Nguyen, “Delineating Surfaces”, Drawing On, Journal of Architectural Research by Design içinde, ed. Chris French ve Sophia Banou, Issue no. 2, Surface and Installation (Edinburgh: University of Edinburg, 2018), s. 92. “Kağıdın yüzeyi bir karşılaşma yeridir. Aynı zamanda bir sınırdır. Yüzeye temas ederek şeyleri hissederiz, kendimizin ve ötekinin sınırının farkında oluruz.”
¹³ Kağıdı ve çizimi, anlık durumlar, türlü konfigürasyonlar, minyatür gibi çoklu bakış açısından ele alan, kinetik inşa ile çocukluğu geri çağırarak tuzluk oyunu üzerinden inşa eden bir stüdyo denemesi için bakınız: “Paper Palaces”, çevrimiçi: https://bilgebal.com/Paper-Palaces-Other-Three-Dimensionalities-IBU-2020-ARCH103 [Erişim Tarihi: Eylül, 2021]. © atlas of drawings
¹⁴ Yazının ilk iskeleti, İstanbul Mimarlar Odası, Genç Mimarist Atölye Serisi kapsamında, 03 Nisan 2021’de, çevrimiçi olarak gerçekleşen “Kağıt-Oluşlar ~ Çizimin ve Yüzeyin Durumunu Yeniden Düşünmek Üzerine” atölyesi için kurulmuştur. Üretimleri ile ilham veren ve tartışma açan atölye katılımcıları Barışcan Avcı, Mübeccel Kaya, Yasemin Cemre Gündüz, Ekin Meşe, Suelnur Özdemir, Demet Coşkun, Hacer Merci, Beyzanur Yüncüoğlu, Tuba Ölmez’e ve Genç Mimarist Ekibi adına daveti için bize atölye boyunca eşlik eden Eda Yaşa’ya içten teşekkürlerimle. Atölyenin çevrimiçi kaydı için: https://www.youtube.com/watch?v=bXPyrZCZJfU [Erişim Tarihi: Eylül, 2021]
¹⁵ Robin Evans, “Not to be used for Wrapping Purposes: A Review of the Exhibition of Peter Eisenman’s Fin d’Ou T Hou S”, “The Developed Surface: An Enquiry into the Brief Life of an Eighteenth-Century Drawing Technique”, Translations from Drawing to Building and Other Essays içinde (London: Janet Evans and the Architectural Association, 1997), s. 119-153; 195-233.
¹⁶ Tim Ingold, çizgiyi her zaman yüzeylerle ilişkisi üzerinden okuyor ve tanımlıyor. Bu yönteme, çizginin karşılaştırmalı antropolojisi diyor. Bakınız: Tim Ingold, The Life of Lines (Londra & New York: Routledge, 2015); Making: Anthropology, Archaeology, Art and Architecture (Londra & New York: Routledge, 2013); Lines: A Brief History ( Londra & New York: Routledge, 2007).
¹⁷ Sophia Banou, “Deep Surface, On the Situation of Drawing”, Inflection, 2015, s. 76-83. 
¹⁸ Cameron McEwan, “The Analogical Surface: City, Drawing, Form and Thought”, Drawing On içinde, ed. Chris French & Sophia Banou, Issue no. 2, Surface and Installation (Edinburgh: University of Edinburg, 2018), s. 18-31.
¹⁹ Thi Phuong-Tram Nguyen, “Delineating Surfaces”, Drawing On içinde, ed. Chris French & Sophia Banou, Issue no. 2, Surface and Installation (Edinburgh: University of Edinburg, 2018), s. 92-104; “The Distance of the Tactile”, The Site Magazine, Volume 40.1, Fall 2019, s. 5-12. 
²⁰ Alberto Pérez-Gómez & Louise Pelletier, Anamorphosis: An Annotated Bibliography with Special Reference to Architectural Representation (Montreal : McGill University Libraries, 1995).