Mimarlık Fotoğrafında Alternatif Yaklaşımlar

SENA ÖZFİLİZ

"Bir bina hakkındaki fotoğraf asla binanın kendisinin yerini tutamaz"

John Szarkowski1

Modern mimarinin hakimiyetinin tüm hızıyla sürdüğü 1960'lı yıllarda, İngiliz mimar John Donat, mimarlık fotoğraflarının2 kendisinde oluşturduğu beklentiyle o binaları ziyaretindeki deneyimlerinin örtüşmemesini, kendisini mimarlık fotoğrafçısı olmaya yönelten neden olarak gösterir. Günümüzde farklı yayın kanalları aracılığıyla gördüğümüz mimarlık fotoğraflarının çoğunluğu, mimarın yaklaşımını aktarmaya odaklı olarak fotoğrafçıyla yaptığı işbirliğinin ürünüdür. Modern mimarlıkla koşut ve etkileşimli olarak gelişen3 ve binaların fotojenik fotoğraflarının ön plana çıktığı ana akım mimarlık fotoğrafı geleneği halen sürmektedir. Mimarlık fotoğrafında tarafsızlığı sağlamak adına Birinci Dünya Savaşı’nı takip eden yıllarda; insansızlaştırma, kusursuz iç mekanlar, olumsuz iklim etkilerinden uzak durma, zamanın yıpratıcı etkilerine yer vermeme, çevrelerinden soyutlanan tekil binalar ve kusursuz geometrik yerleştirme gibi ölçütler ön plana çıkmıştı.

manplan
manplan

Zamanı da katarsak dört boyuttan oluşan ve duyularımızın algılama sürecinin bir parçası olduğu mimari deneyimi, iki boyuta indirgeyerek aktarma güçlüğü fotoğrafın başlangıcından beri mimarlık fotoğrafçısının temel sorunlarından biri olmuştur. Buna zamanın estetik kabullerinden etkilenen fotoğrafçı bakışını ve mimarın / yayıncının fotoğrafçıya koyduğu sınırlamaları da katarsak bütün bu tek tipleştirme çabasına rağmen mimarlık fotoğrafının tarafsızlığı yoruma açıktır. Szarkowski, bu ölçütlere göre çekilen mimarlık fotoğrafıyla binaların gerçekliği arasındaki ilişkiyi, moda fotoğrafçılığıyla kadınlar arasındaki ilişkiye benzetir.

Batıda büyük toplumsal ve mekansal dönüşümlerin gerçekleştiği iki Dünya Savaşı arasındaki süreçte toplumsal duyarlılık artarken dönemin hakim mimarlık fotoğrafı anlayışı da, insancıllıktan uzak olduğu ve binaları olduğundan güzel gösterdiği eleştirilerine maruz kalmaya başladı. İngiliz yayıncı ve ressam Michael Rotthenstein 1946'da yayınlanan eleştirisinde, modernizmin renksizliğini siyah-beyaz mimarlık fotoğraflarının dayatmasına bağlarken ışık ve gölgelerle, siyah ve beyazla inşa eden modern mimarın fotoğrafçıyı taklit ettiğini iddia ediyordu.

1940'lı yıllarla birlikte, çoğunlukla fotoğraf gazeteciliği geçmişine sahip fotoğrafçılar, kente ve mimarlığa eleştirel bir mercekten bakan belgesel ağırlıklı fotoğraflarına mimarlık yayınlarında yer bulmaya başladılar. Bu belgeselci geleneğin Amerika'daki öncüleri 1950'lerde işlerini kitaplaştırarak yayan "Social Landscape" (Sosyal Peyzaj) fotoğrafçılarıdır. Bu akımın takipçileri, "foto-gerçekçiliği" eleştirel bir analiz yöntemi olarak ortaya koyarken toplumdaki çelişkileri açığa çıkarmadaki önemini vurguladılar.

Avrupa fotoğrafında belgeselci akımın öncülüğünü, 1940'lı yıllardan itibaren kimi zaman sayfalarını yenilikçi çalışmalara açan Architectural Review (AR) dergisi yapmıştı. 1950 tarihli "Outrage / Counter Attack" sayıları bunlar arasında ilk öne çıkanlar arasındaydı.

"Bağlamın mimariyi açığa çıkardığını" düşünen John Donat, binaların yaşamından anları, kullanıcılarıyla ve çevresel etmenlerle birlikte -teknik mükemmellikten ödün vermek pahasına- küçük bir kamerayla fotoğraflıyordu. Donat, Gordon Cullen'ın "Townscape" makale serisine fotoğraflarıyla eşlik etti. 1968'de AR'da yayınlanan ve yağmurlu sıradan bir İngiliz havasında Nottinghamshire'daki Boots Genel Müdürlük Binası'ndan çıkan şemsiyeli iki çalışanın görüldüğü, "Neden Architectural Review'da Hiç Yağmur Yağmaz?" başlıklı fotoğraf, önemli başkaldırılardan birini oluşturuyordu. Donat'ın konularını ele alış biçimi, ilerleyen yıllarda AR'ın sayfalarında görülecek görsel çeşitliliğin habercisiydi.

brasilia (fotoğraf: iwan baan)
viyana opera balesi (fotoğraf: jules spinatsch)

AR'da 1969-70'de yayınlanan Manplan serisindeyse hayatın tüm karmaşasını inceleyen fotoğrafik bir dil kullanılırken 1970'ler için mimarlık ortamı yeniden tanımlanmaya çalışılıyordu. Manplan'daki gerçekçi yaklaşımdan hoşnutsuz olan pek çok mimar dergi aboneliklerini iptal ettirme yoluna gitti.

Donat gibi mimar kökenli fotoğrafçıların sayısı ilerleyen yıllarda hızla arttı. Szarkowski, mimari bilgi sahibi fotoğrafçının mimarinin anlaşılırlığına katkı sağlayacağını düşünse de, mimari eğitimden geçmiş bir bakışın -geometrik bazı kaygılarla- zaman zaman kısıtlayıcı olabileceği göz ardı edilmemelidir.

1970'li yıllardan itibaren belgeselci yaklaşım; renkli fotoğrafın yaygınlaşması, ofset olanakları ve reklamcıların talepleriyle baltalanırken -Postmodernizmin de etkisiyle- biçimsel soyutlamaya dönüş hızlanmıştı. Bu dönemde fotoğraf hızla, ikna ve propaganda aracı haline dönüştü. Eğitmen ve fotoğrafçı Tom Picton, 1979'da "Namert İmge" olarak adlandırdığı ve mimarlık fotoğrafının bir reklam biçimine dönüşerek dejenere olduğunu iddia ettiği eleştiri yazısında, fotoğrafların "mimari alışverişin para birimi haline dönüştüğünü" söylüyordu.

Fotoğrafçının kaydeden olmaktan öte yorumlayan olduğunun farkına varan mimarlar, bunun parçası olmak için daha müdahaleci davranmaya başladılar. Fotoğrafçılarsa kendi rollerinin mimari fikre yakın çalışmak olduğunu düşünmeye başladılar. Bunun sonucu olarak mimari çizimlerdeki gibi yapının kesit-görünüşü ön plana çıkarılmaya; göz boyama adına mimari proje kavrayışından ödün verilmeye başlandı.

RIBA Kütüphanesi fotoğraf koleksiyonu küratörü Robert Elwall, mimari eleştiri camiasında mimarlık fotoğrafı üzerine yeterince eleştiri getirilmediğinden yakınıyor. Elwall, mimarlık eleştirmenlerinin çizimi ve mimari ideali tüm temsil türlerinin üzerinde tuttuklarını, mimarlık fotoğrafçısının ise sadece binanın kaydını alan ve tanıtımına katkıda bulunan kişi olarak görüldüğünü belirtiyor. Oysaki belgeselci yaklaşıma mimari biçim bilgisinin de eklenmesiyle fotoğrafın güçlü bir eleştirel ortam haline gelebileceği öngörülüyordu. Günümüzün mimarlık yayınlarında eleştirel içeriğe eşlik eden fotoğrafların çoğunluğu, proje müelliflerinden edinilmektedir. Oysaki Elwall, yayıncı tarafından görevlendirilen fotoğrafçıların mimar tarafından kiralananlara göre daha özgür ve eleştirel çalışma olanağı bulabildiğini söylüyor.

Szarkowski, "mimarlık fotoğrafının berraklık ve anlam yoğunluğu açısından en yüksek derecesine kameraman, eleştirmen ve editör kimliğinin tek bir kişide toplanmasıyla erişebileceğini" düşünüyordu. Kentsel mekanı çalışmalarının çıkış noktası olarak ele alırken yeni teorilerin doğmasında etkili olan mimar kökenli Gabriele Basilico, günümüzde Szarkowski'nin tanımlamasına verilebilecek en iyi örneklerden biridir. Ülkemizdeyse Murat Germen, Ali Taptık ve Serkan Taycan gibi fotoğrafçılar, uluslararası çapta eleştirel niteliği yüksek projelere imza atıyorlar.

Süreç odaklı yaklaşımlar; mimarlığın, binaların bir koleksiyonundan ziyade bir süreç olduğu düşüncesini destekler nitelikte, mimarinin özünü anlamak ve aktarmakta alternatif bir belgeleme yolu olarak öne çıkıyor. İnsanı yeniden merkeze koyan, mimariyi bir insan edimi olarak ele alan ve zamanın etkilerini yansıtmaktan kaçınmayan bu alternatif belgeleme yaklaşımı; fotogerçekçi sunum tekniklerinin gerçekliğin yerini aldığı günümüz mimarlık ortamında, kaybedilen samimiyet duygusunu geri getirmeyi hedefliyor. Mimarinin gerek üretim gerekse kullanım süreçlerine içeriden bir bakış geliştiren bu anlayış, sanatsal üretime alt metin olma potansiyeli de taşıyor.

Günümüzde mimariyi bir süreç olarak kullanıcısıyla bütünleşik olarak aktaran belgeselcilerden Beka ve Lemoine'in, Rem Koolhaas’ın Fransa'nın Bordeaux kırsalında tasarladığı bir konuttan kesitler sunan "Koolhaas Houselife" adlı belgeseli, çağdaş mimariyle yaşamanın nasıl bir deneyim olduğunu oldukça iyi aktaran bir örnek.

Bir diğer fotoğrafçı Iwan Baan da çalışmalarında gündelik hayatı tüm doğallığıyla yansıtanlardan biri. Baan'ın, modernist ütopyalardan Le Corbusier'in Chandigarh ve Oscar Niemeyer'in Brasilia yerleşimlerinin bugünkü halini fotoğrafladığı belgesel çalışması, mimarlığın zaman boyutunu tüm çıplaklığıyla gözler önüne seriyor. Victor Burgin'in, Sedad Hakkı Eldem'in Taşlık Kahvesi'ni sanal ortamda yeniden oluşturduğu bellek projesi "A Place to Read" (Okumak için Bir Yer) ve Jules Spinatsch'ın 2009'da güvenlik kameralarıyla mekanı tarayarak elde ettiği görüntülerden ürettiği Viyana Opera Balesi yeni yıl daveti panoraması, bu nitelikteki diğer önemli çalışmalar arasında bulunuyor.

Company'ye göre, bugün gelinen noktada, mimari deneyimin, imge deneyimlenişinden koparılamayacağını kabul ediyorsak ve fotoğraf aynı izlence ağlarının bir parçasıysa, bağımsız ve eleştirel mimarlık fotoğrafı yaklaşımının nesli tükenme tehlikesiyle karşı karşıya olsa da, gerekliliği su götürmez bir gerçektir. Çağımızda fotoğraf üretiminin pratikliği, paylaşım ve etkileşimin hızı göz önüne alındığında, mimarlık fotoğrafında yüzyıla yakın bir süredir devam etmekte olan biçimsel kabullerin artan biçimde sorgulanacağını tahmin etmek zor değil.

NOTLAR:
1 John Szarkowski, 1962- 1991 yılları arasında New York MoMA'nın Fotoğraf Direktörlüğünü yapmıştır.
2 Yazı içinde terminolojide kabul görmüş olan "mimari fotoğraf" terimi yerine "mimarlık fotoğrafı" tanımlaması bilinçli olarak tercih edilmiştir.
3 Company, fotoğraf olmasaydı "Uluslararası Stil"den bahsedilemeyeceğini iddia ediyor.

KAYNAKLAR:
-Cowlard, D. (2014) "Why Does It Never Rain in the Architectural Review? : Photography and Everyday Life of Buildings", (ed.) Maudlin, D., Vellinga M. (2014) Consuming Architecture: On the Occupation, Appropriation and Interpretation of Buildings, Routledge.
-Bêka, I., Lemoine L. (2013) _"_Koolhaas Houselife", in Diaries/Journals + Films : Living Architectures, Beka Films, Roma.
-Company, D. (2015), "Architecture As Photography: Document, publicity, commentary, art" in Constructing Worlds: Photography and Architecture in the Modern Age, Barbican Gallery, Prestel, London
-Donat, J. "Architecture Through the Lens", söyleşi ses kaydı
-Elwall, R. (1991) "The Specialist Eye", (ed) Smith, M.C., Chandler D. (1991) Site Work: Architecture in Photography Since Early Modernism, Photographers' Gallery, Londra
-Özfiliz, S. (2012), "Archilifography Manifestosu"
-Szarkowski, J. (1959), "Photographing Architecture", (ed.) Barrow T.F., Armitage S., Tyderman, W.E. (1982) Reading Into Photography: Selected Essays, 1959- 1980, University of New Mexico Press, Albuquerque

Etiketler:

İlgili İçerikler: