Steingruber’den Perec’e: Morsplan Üzerine

Mors alfabesinin önceli ilkin 1753’te ortaya konmuş; Samuel Morse’un Baltimore’dan altmış kilometre ötedeki Washington’a kodları elektriksel biçimde iletmesinden epeyce önce. Bu teknoloji kullanımdan düşeli neredeyse çeyrek yüzyıl oluyor. Kısa ve uzun, iki tip basit işaretten oluşan sistemin uluslararasılaşması, elektriksel iletim teknolojisinin ortaya çıkmasından, yani on dokuzuncu yüzyılın ilk çeyreğin epeyce sonraya, 1851’e denk geliyor.

Mors alfabesini öğrenmek, post-apokaliptik bir bilgiyle özdeş kodlamayı öğrenmek anlamına gelebilir bugün; acil durum senaryolarının değişmezidir mors alfabesi.

1916 tarihli bir okul kitabında, Mors alfabesini kolayca öğrenmenin yollarından biri gösteriliyor. Kaynak: Wikipedia (Erişim: 10 Ocak 2023)

Kasım 2021’de Singh’in klasikleşmiş eseri Şifre Kitabı’nı bir kez daha kat ederken, majüskül miniskül ayırt etmeden yazılan bu alfabeyi ilk kez yazıya dökerek kaydettim defterlerimden birine; rakamların yazılma mantığı ise bir tür palindroma denk gelmekteydi. Buna göre:

1 - - - - -
2 . . - - -
3 . . . - -
4 . . . . -
5 . . . . .
6 - . . . .
7 - - . . .
8 - - - . .
9 - - - - .
0 - - - - -

Mors alfabesinin ikili (binary) kodlaması, her türden diyagramatik ifade biçiminin temelinde yatan nokta ve çizgiyle kurulmuş; o halde, mors alfabesini mimari biçimde kullanmak mümkün olabilir miydi? Bu sorunun peşine takılınca, bir metni mors alfabesine göre şifreledikten sonra, bu kodu mekânsal bir kodlama için, plansal anlamda kullanmak mümkün olabilir miydi? İlk adımda, bir metni bir gride yerleştirmeyi düşünebiliriz. Kendi adımı ikili harf gruplarına bölünce, sütunlarla duvar parçalarından oluşan basit plansal diyagramı elde ederim.

le . - . . .
ve . . . - .
nt - . -

Her harften sonra doksan derecelik rotasyon ilkesini koyarak bir sonraki kodlama adımı atılabilir; plansal geometri için gereken yatay ve düşey eksen hareketleri böylelikle elde edilmeye başlanabilir. Nokta ve çizgilerin aralıkları yahut çizgi uzunlukları kodun yapısını değiştirmediğinden bunlarda revizyon yapılabilir, geometrik eşitlemeler için.

Son çözümlemede, her harfi karesel, ölçeksiz bir birime yerleştirmek işlevsel olabilir ve dil birliği sağlayabilir. Ancak burada bir sorun çıkar: Harfler bir kareye yerleşmeye uygun değildir. Her harf şu şekilde yazılır: Karenin sol üst köşesinden başlayarak sağ üst köşeye varırız, buradan sağ alt kenara döneriz, sonra alt kenarda, sağdan sola geliriz ve dördüncü kenarda, sol kenarda, geldiğimiz noktaya vararak harfi yazmayı tamamlarız. Diğer bir deyişle, kareyi saat yönünde kullanarak her harfi yazabiliriz: Mors alfabesinin muhteşem çizgisel yalınlığını kaybetmeyi göze almak pahasına.

Çünkü harfleri karelere sığdırmak için üçüncü bir birime, kısa çizgiye ihtiyaç duyulacaktır. Ğ, j, k, ü, v, y, q ve x harfleri işte bu sebeple uzunlu kısalı çizgilerden oluşan karesel kodlama tiplerine dönüşür. Bununla da kalmaz; noktalar bir çizgi boyunca birçok farklı aralık düzenine göre sıralanır. Bu sebeple de g, m ve z gibi harfler, biçimsel açıdan benzerlik gösterir ve birbirinden sadece noktalarla ayrılır. Harflerin, mimari kurgu bakımından olası tipolojik farklılaşmaları temsil etmeleri, plansal karmaşıklığa -neredeyse- tekabül etmeleri, oyunun bana göre en zevkli boyutunu temsil ediyor.

Pomi, 36 makette Perec’in bir metninin morsplana dökülmüş hali. ESOGÜ Mimarlık Bölümü, Bademlik Kampusü, Eskişehir, Ocak 2023.

Morsplan deneyi, Georges Perec’in Mekân Feşmekân’daki Daire, 3 (2017: 48-54) başlıklı metninin bir bölümünün yeniden yazımından oluşuyor. Kasım 2022’de Potansiyel Mimarlık İşliği öğrencilerinden 36 kişilik bir gruba paylaştırılan metin, 30 x 30 cm’lik plansal bir zeminde, ölçeksiz şekilde, soldan sağa satır düzeninde, harfler arasındaki boşluklar ve noktalamalar atılarak bitişik yazılmıştır. AutoCAD ortamında üretilen plan-metinler veya morsplanlar, lazer kesimle makete dönüştürülmek üzere atölye yürütücümüz Ayşenur Telli tarafından tek tek hazırlandı, binlerce parça kesildikten sonra planlara yapıştırıldı, hazırlanan maketler metalik griye boyandı. Bu iş için yeniden ele alınan, okuldaki perforeli sergi panoları kırmızıya boyandı ve maketler panolara vidalanarak kalıcı sergi için konumlandırıldı. Son olarak maketlerle eşleşen metin akışı panolara sabitlendi ve iş Ocak 2023’te, sömestr bitiminde tamamlandı.

Georges Perec. Fotoğraf: Louis Monier, 1978.

Morsplan tasarımı: İrem Kaya. “Yatak odası, içinde yatak bulunan odadır; yemek odası, içinde masa ve sandalyeler ve genelde bir büfe olan odadır; salon, içinde birkaç tekli koltuk ...”

Morsplan alfabesi. Çizim: Ayşenur Telli.

Potansiyel Mimarlık İşliği ya da kısa adıyla Pomi, 2002’de kurulduğundan beri şifrelerle, yeniden yazımlarla, çevirilerle ve temelde oulipocu metin üretim teknikleriyle yakından ilgili; üretimlerini de edebiyatla matematik ilişkisini mimarlığa kanalize edecek biçimde yönlendiriyor. 2018 yılında bir oluşum daha devreye girdi; Pourat ya da Potasiyel Urbanizm İşliği. Onlar da, Pomi’nin üretimlerini kent ölçeğinde gerçekleştiren ve bitirme projesi öğrencilerinden oluşan bir grup.

2022/23 güz döneminde Pomi’de “Şifre” üst temasıyla çeşitli üretimler gerçekleşti; Morsplan bu işlerden biri. Morsplan, mimarlara, metinler kullanarak planlar, planımsı oluşumlar, labirentler, mekânsal rölyefler oluşturma imkânı tanıyan yalın ve oyuncul bir araç sunuyor. Bu manuel ve dijital araç, tasarım ve planlama sürecini AI (YZ) teknolojilerine emanet edip ebediyen uykuya dalacak bir hayal gücü moratoryumu önermiyor. Tam tersine: Plansal oluşumu matematiksellik, rastlantısallık ve ölçümsellik temelinde var edecek bir alan açma gayretindeyiz, bir kez daha. (Öncekilere birkaç örnek: Kronoplan, Palimpsestik planlama, Planindrom.) Bu araçla neler yapılabileceğini gelecek mimar kuşaklarına bırakalım ve küçük bir örneği kayda geçirmekle yetinelim. Kuşkusuz bu araçtan bambaşka biçimde yararlanmayı düşünecek başka tasarımcılar da çıkabilir; sözgelimi, doku oluşturma kapasitesi nedeniyle morsplandan seramik desenleri, vb. de üretilebilir.

Johann David Steingruber. 1773. Architectonisches Alphabet. Avusturya. (1972, London: The Merrion Press)

Mimar Johann David Steingruber’in 1773’te yayınlanan ve orijinali Avusturya Ulusal Kitaplığı'nda korunan Architectonisches Alphabet kitabı, otuz levhada alfabenin harflerini plan kabul eden bir dizi hayali barok saray yapısını derlemekte. Pomi olarak, tam iki yüz elli sene önceki atamızı, Alman mimar ve vizyoner Johann David Steingruber’i de bu vesileyle selamlamış olalım. (1972, London: The Merrion Press.)

Pomi, Potansiyel Mimarlık İşliği, 2022. 2022/23 Güz, Mimari Proje 101.
Proje Yürütücüsü: Prof. Dr. Levent Şentürk.
Atölye: Ayşenur Telli.
Çizimler: (Kitaptaki sırayla) İrem Kaya, Simge Okuklu, Melis Aşık, Gökçe Nur Karabulak, Senanur Aygar, Ümit Kaynar, Eda Nur Gül, Bilge Önem, Kadir Orkun Kolsuz, Ceren İrgin, Taha Başkaya, Fardowsa Ahmed Ugari, Muhammet Bilgiç, Mehmet Efkan Kaymak, Aya Kamel, Ayşegül Tercuman, Elif Bölükbaşı, Sıla Başol, Beril Azman, Müberra Ay, Gürkan Kayaş, Mustafa Güler, Samet Noğay, Salma Mohamed, Muhammed Selim Çağlar, Çiğdem Kanat, Sıla Kumru, Mert Kobya, Duygu Yaman, Şeyma Nur Eyüpreisoğlu, Dilan Kesimci, Zeynep İkra Karadağ, Ahmet Münir Polatcan, Alperen Toper, Madina Ajimambetova, Kamran Alikhanovi. (2022, ESOGÜ Mimarlık 1. sınıf öğrencileri.)

Kaynakça:

• Georges Perec. 2017. Mekân Feşmekân. Çev. Ayberk Erkay, İstanbul: Everest, ss. 48-54.
• Simon Singh. 2020. Şifre Kitabı / Antik Mısırdan Kuantum Bilgisayarlara Gizlilik Bilimi. Çev. Sibel Özkan. Ankara: Buzdağı Yayın.
• Johann David Steingruber. 1773. Architectonisches Alphabet. Avusturya. [1972, London: The Merrion Press]

URL:

• https://www.typeroom.eu/eccentric-and-baroque-the-architectural-alphabet-of-johann-david-steingruber
• https://ia802708.us.archive.org/35/items/bub_gb_SUBJAAAAcAAJ/bub_gb_SUBJAAAAcAAJ.pdf (Kitap archive.org üzerinden ücretsiz indirilebilir.)