İstanbul'u Kentsizleştirme Atölyesi Sonuç Raporu

HOSSEİN SADRİ SENEM ZEYBEKOĞLU SADRİ

24 Haziran-26 Temmuz 2019 tarihleri arasında gerçekleştirilen yaz okulundan yola çıkılarak hazırlanan rapor, ekolojik yıkım ve sosyal eşitsizlik bağlamında kentin mevcut durumunu ortaya koyarken gerekli yöntem ve ölçeğe dair önerileri içeriyor.

Kentleşmenin özellikle sanayi devrimi sonrasında sebep olduğu sosyal, ekolojik ve daha da önemlisi etik tahribatını restore etmeyi hedefleyen kentsizleştirme (de-urbanization), sosyal adalete, dayanıklılığa, doğal yaşamı canlandırmaya ve birlikte yaşamaya dayalı yeni bir şehir vizyonu ortaya koymaktadır. Kentsizleştirme Tasarımı (de-urban design), bu vizyona erişmek için permakültür tasarımı ve geçiş tasarımı (transition design) bilimlerinden de faydalanarak insanların bireysel hayatlarından toplumsal örgütlenme biçimlerine kadar, doğa ve yer ile ilişkileri bağlamında köklü bir değişimi ön görmekte ve bu uzun vadeli ve üç nesilli değişimi gerçekleştirmek için kısa ve orta vadeli hedefler ve bu hedeflere ulaşmayı sağlayacak olasılıkları araştırmaktadır.

Kentsizleştirme Tasarım Atölyesi (De-Urban Design Studio), Girne Amerikan Üniversitesi öğretim üyeleri Hossein Sadri ve Senem Zeybekoğlu yürütücülüğünde tasarlayarak araştırma yapmak (research by design) üzere kurulan bir merkez olarak bugüne kadar New York, Rakka, Tebriz, İstanbul, Lefkoşa ve Kibera için kentsizleştirme çalışmaları yapmıştır. Bu rapor, Kentsizleştirme Tasarım Atölyesi’nin 2019 Yaz döneminde Kadıköy Belediyesi’ne bağlı Tasarım Atölyesi Kadıköy ev sahipliğinde, Kadıköy Kurbağalıdere çevresi üzerine organize ettiği yaz okulunda başta İstanbul ve özel olarak Kurbağalıdere ile ilgili yaptığı çalışmaları sunmaktadır.

MEVCUT DURUM ANALİZİ
İstanbul Türkiye’yi Sömürüyor
İstanbul, Türkiye’nin %0.6 yüzölçümünü kapladığı halde %19 nüfusuna, yani ortalama yoğunluğun 31 kat daha fazlasına sahiptir. Bu yoğunluk, kentin içinde yaşayanların ihtiyaçlarını karşılama konusunda fazlasıyla dış kaynaklara bağımlı olmasına; olası afetler ve krizler karşısında dayanıksız ve kırılgan olmasına ve enerji tüketimi konusunda çok yüksek karbon ayak izine sahip olmasına sebep olmaktadır. Buna bir örnek olarak, yıl boyu ürettiği elektriği 11 günde tüketen İstanbul elektrik ihtiyacının %70’ini dışarıdan temin etmektedir (T24, 2018). Daha da vahim olan bir günlük gıdasını üretebilen İstanbul, 364 günlük gıda ihtiyacı için Türkiye ve dünyanın birçok yerine ihtiyaç duymakta (Atalık, 2007) ve bu ihtiyacını ortalama 1000 km uzaktan karşılamaktadır (Yeniçağ, 2018). İstanbul insan sermayesinde de tamamıyla dışa bağımlı bir şehirdir. TÜİK ADNKS verilerine göre İstanbul’da yaşayan nüfusun sadece %14.6’sı İstanbul’da nüfusa kayıtlı bulunmaktadırlar. (TÜİK, 2018)

İstanbul İstanbulluyu Sömürüyor
Türkiye’nin en zengin nüfusunun tercih ettiği ve en yüksek gelirine sahip olan İstanbul, aynı zamanda en çok yoksulun da barındığı şehirdir (Nazilli, 2016). Bu nedenle de gelir eşitsizliği açısından Türkiye’nin bir numarasıdır (Yeni Birlik, 2018). İstanbul’daki sosyal eşitsizliği anlamak için aşağıdaki birkaç bilgiye bakmak yeterlidir:

  • İstanbul’da yaşayan yüksek gelirli %10’luk nüfus en alttaki %10’luk nüfusun 10 katından fazla gelire sahiptir.
  • En üst gelire sahip %20’lik nüfus, toplam gelirin yarısına el koymaktadır (Şeker, 2017).
  • İstanbul’da yaşamakta olan 36 zenginin mal varlığı ise ortalama üç milyon üzerinde Türkiyeli’nin servetine eşdeğerdir (Uras, 2016, Anadolu Ajansı, 2017, Milat, 2018).
  • 7000 evsizin yaşadığı İstanbul’da evsiz başına 30 üzerinde boş konut bulunmaktadır (Şimşek, 2018, Diken, 2017).
  • 49 üniversitesiyle Türkiye’nin üniversitelerinin üçte birinin bulunduğu İstanbul’da 310 bin kişi okuma yazma bilmemektedir (Uslu, 2016, Birsorucevap, 2019).

İstanbul, Türkiye’nin eşitsizlik, yoksulluk, evsizlik ve birçok sosyal sorununun merkezi olmasına ek olarak ekolojik açıdan da yıkımın merkezidir. Çevre Mühendisleri Odası İstanbul Şubesi’nin hava kirliliği, su ve atık su, toprak kirliliği, gürültü kirliliği ve Kanal İstanbul projesi olmak üzere beş ana bölümden oluşan raporu İstanbul’un katil projelerin odağı haline geldiğini anlatmaktadır (ÇMO, 2018). Karada ve denizde İstanbul’da birçok tür yok olmuş veya yok olma tehlikesi altındadır (Hürriyet, 2000). Yani milyarlarca yıldır insandan önce İstanbullu olan çeşitli yaşam türleri, son yüz yıldaki kentleşmenin kurbanı olmakta, bu da ekolojik yaşamı tehdit etmektedir.

İstanbul’da Yaşayan Türkiye, Tasarım: Muhammed Gündoğan, De-Urban Design Studio
İstanbulluların Birbiriyle İlintili Derin Sorunları, Mahalle Toplantılarının Haritalaştırılması, Ezgi İlknur Özkan, De-Urban Design Studio
İnsan Faaliyetlerinden Arındırılmış Yaban Alanları, Çağrıhan Kaplan, De-Urban Design Studio
İnsan Faaliyetlerini Sınırlandırarak, Ekolojik Restorasyon Yaparak Biyoçeşitliliği Arttırmak, Uzay Doğan, De-Urban Design Studio
Derelerin Ekolojik Restorasyonu, Burhan Sönmez, De-Urban Design Studio
Geri Büyüme Aşamaları (Bruggink, 2016)
Topluluk Yaşam Vizyonu, Renan Robillard, De-Urban Design Studio
Ekosistem Analizleri, Esma Çetinkaya, De-Urban Design Studio
Gıda Ormanına Dönüş, Anzilha Doğan, De-Urban Design Studio

İHTİYAÇ OLAN ÖNCELLİKLE BİR VİZYONDUR
Mevcut Durum Kabul Edilemez ve Sürdürülemez
İstanbul'un sosyal ve ekolojik yapısının analizi, mevcut kentleşmenin yan ürünleri olarak endüstriyel tarım, petrol bağımlılığı, kirlilik, iklim krizi, yoksullaşma, göç ve sosyal çatışmalar gibi sorunları beraberinde getirdiğini göstermektedir. İstanbul'un mevcut sosyal ve ekonomik durumu, başta Türkiye olmak üzere dünyanın birçok kentinin fakirleşmesine neden olan insan, bilgi ve sermayenin göçüyle oluşmaktadır. Bu durum, kentte yaşayanlar arasında sosyal adaletsizliğin giderek artmasına, az gelirli ve incinebilir grupların yaşamının zorlaşmasına sebep olmakta ve ekolojik yıkımı beraberinde getirmektedir. Tüm bu sebeplerden dolayı da mevcut durum kabul edilebilir ve sürdürülebilir değildir.

İnsan+ (İnsan-Artı) Bir Vizyon Gerekli
İnsan+ bir vizyon, insan merkezli vizyonların aksine, doğayı ve içindeki tüm canlıları dikkate alarak geliştirilir. Yani insanların habitat oluşturma süreçlerinde, bu habitatların yaban hayatının sürekliliğine zarar vermeden ve birlikte yaşayabilme pratiğine dayalı olması gereklidir. Bunun için, birçok ekoloji uzmanının önerdiği gibi, yaşam alanlarının %50'sinin insanlardan arındırılarak yaban hayatına bırakılması elzemdir (Robinson, 2018).

Bu kapsamda İstanbul'da 3000 kilometrekarelik bir alanın insan yerleşkeleri ve faaliyetlerinden tamamen arındırılması gerekmektedir. Bu alanın yaban hayatının yaşamına uygun, çok katmanlı, endemik fauna ve florayı içeren yabani orman olarak restore edilmesine, böylelikle biyoçeşitliliğin ve yaşam ağlarının artırılmasına ihtiyaç vardır.

Denizler de bu kapsama girmektedir ve denizlerdeki zararlı faaliyetlerin durdurularak temizlenmesi ve restore edilmesi, yaban hayatının yaşamının bütüncül korunması için önemlidir. Aynı şekilde doğal yapısı bozulmuş olan tüm derelerin yeniden canlandırılarak yaban hayat koridorları haline gelmeleri ve ormanları denize bağlayıcı görevler görmeleri için vizyon geliştirilmelidir.

Üç Nesli Kapsayan Bir Değişim Fikri Gerekli
Mevcut reformcu çalışmalar yetersiz kalmakta ve esas sorunları çözmemektedir; bu durumun devam etmesi de evsizlik, açlık, yoksulluk ve sömürünün giderek daha fazla sayıda insanı etkisi altına alma riskini getirmektedir. Radikal bir değişimin gerçekleşmemesi halinde, kentin pek çok yerinde sosyal ve ekolojik anlamda çöküş yaşanacaktır. Bu radikal dönüşümü sağlamak ve bozulmuş olan ekolojik ve toplumsal yapının restorasyon stratejilerini oluşturmak amacıyla öncelikle çok uzun vadeli bir vizyona gereksinim vardır. Nesiller ötesi kaygılarla oluşturulması gereken bu vizyonun tamamıyla bilimsel verilerden hareketle ekolojik ve sosyal dayanıklılığa sahip, çevre ve tüm diğer canlıların yaşamlarını destekleyici ve canlandırıcı amaç güden, insan sömürüsü içermeyen, medeniyetimizin eriştiği hak ve özgürlükler gibi evrensel ideallerine uygun düşünülmesi gerekmektedir. Bu vizyon büyüme karşıtı (anti-growth) bir hareketin başlamasını destekleyici argümanlar içermektedir. Ancak bu karşıtlığın kısa vadede sürdürülebilir büyüme gibi öteki büyüme (alter-growth) çalışmalarını hareketlendirmesi; 30 yıl içinde, yani yaklaşık bir nesil sonra büyümemeyi (a-growth) ve ikinci nesil sonunda ise geri-büyümeyi (de-growth) hedeflemesi gerekmektedir. Üçüncü nesilde ise büyümesiz (non-growth) ve sürdürülebilir bir durumu elde etmeye çalışmalıdır.

Topluluk Halinde ve Mahalle Ölçeğinde Bir Yaşam
Dayanışmayla dayanıklılığın artırılması, kendi kendini yönetebilme gücünün artması, zulmün önüne geçilmesi, paylaşarak daha az tüketme imkanının sağlanması, direncin yükselmesi, birlikte yaşamaya dayalı yerinde ve çok nesilli hedefler doğrultusunda barışçıl bir yaşamın sağlanması için topluluk halinde yaşamanın ve mahalle ölçeğinde “vatandaşlık” kavramının öne çıkması gereklidir.

Kendi Kendine Yeten Bir Şehir Hayal Edilmeli
Kendi kendine yeten, dış kaynaklardan özellikle fosil yakıtlardan bağımsız ve sosyal sömürü ve adaletsizliklerden arınmış bir kent ve mahalle hayaliyle oluşması gereken bu vizyon, bilimsel verilere dayanarak yerin sosyal ve ekolojik durumuna göre bir yapı hedeflemelidir. Bu doğrultuda da dışa bağımlı ve geleceğin kaynaklarını tüketen mevcut sistemin, sadece kendi zamanı içinde üretilen kaynakları kullanabilecek, yere göre yeterli yoğunluğa sahip, dayanıklı ve bağımsız bir yapıyla değişmesi düşlenmelidir. Bunun için tüm yaşam alanlarında ekosistem analizleri yapılmalı ve o yaşam alanlarının kapasitelerine göre bir vizyon belirlenmelidir.

Şehir yaşamını petrole bağımlı hale getiren tüm mevcut uygulamalar ivedilikle son bulmalıdır. Örneğin; a) özel araba kullanımına göre şekillenen yatırımlar durdurularak, şehir öncelikle farklı yaş, fiziki ve sosyal koşullara sahip insanların kullanımı için yeniden düzenlenmelidir. b) Gıda, su, giyim ve araç gereç gibi şehirde yaşayan insanların tüm ihtiyaçları şehirdeki kaynaklardan bir sene içinde elde edilen miktarlarla karşılanmalıdır. Bu da örneğin şehirde yıllık yağan yağmur miktarının su ihtiyacı için kullanılması, geçmiş yılların veya gelecek yılların kaynaklarının kullanılmaması anlamına gelmektedir. c) Şehir ekonomisi dışarıdan gelecek veya dışarıya çıkacak kaynak, mal, hizmet veya herhangi bir başka bir şeyin üzerine kurulmamalı, öncülük mahalle ve şehrin ihtiyaçları olmalıdır.

Bu çerçevede, şehrin yıllık yağış miktarı, arazi verimliliklerine ve iklimine göre, su, gıda, enerji, inşaat malzemesi, vb. tüm ihtiyaçlarını üretebildiği, kendi kendine yetecek bir yaşam sürdürmesi halinde o şehirde kaç kişinin barınabileceği hesaplanabilir. Bu rakam şehrin vizyonunda o şehrin nüfusu ile ilgili hedeflenmesi gereken rakam olmalıdır.

Kalıcı ve dirençli bir üretim sistemi için, doğayla işbirliği yapan ve permakültür felsefesi ve tasarım tekniklerine dayanan bir sistem geliştirilmelidir. Bu doğrultuda insan faaliyetlerine uygun bölgelerde çok işlevli ve doğal gıda ormanları geliştirilmelidir.

Fosil yakıtlardan bağımsız çalışan bir dünyada, kaynak ve toprak kullanımı ve ürünlerin taşınması için, yolların uygunluğu ve eğimi dikkate alınarak mahallelerden azami 20km uzaklıkta bulunan alanlar kullanılmalıdır. Ancak bu alanların da başka yerleşke alanı veya insan faaliyetlerinden arındırılmış alanlar olmaması gerekliliği dikkate alınmalıdır.

5462 kilometrekarelik bir alanda bulunan İstanbul, yukarıdaki prensipler doğrultusunda (doğal limitlerini aşmama, başka coğrafyaların ve gelecek nesillerin kaynaklarını kullanmama) sadece 1,500,000 kişinin ihtiyaçlarını karşılayarak yeterli yaşam imkanı sağlayabilecektir. Bu rakamın Kadıköy özelinde 200,000 kişi olarak hesaplanmıştır.

Türkiye’nin diğer şehirlerinde de bu üç nesilli dönüşüm sürecinde ekolojik, adaletli, kendi kendine yeten, eğitim ve sağlık başta olmak üzere tüm açılardan İstanbul standartlarında yaşanabilir mahalleler oluşturulmasıyla İstanbul’un geri büyümesi tasavvur edilebilir hale gelecektir.

Tüm Aşamalar Yatay Karar Verme Süreçleri İle Belirlenmeli
Çoğu sosyal ve ekolojik dönüşümün bedelinin kırılgan gruplar tarafından ödendiğini göz önünde bulundurarak, ivedi olmasına rağmen bu vizyonun 100 yıllık, çok aheste ve sindirerek, çok katmanlı çalışmalarla ve tamamıyla yatay organizasyonlar ve halkın kendi kararlarıyla yürütülen nesiller ötesi bir anlaşma olması gerekmektedir. Bu nedenle de özellikle mahalle ölçeklerinde bu vizyon doğrultusunda ve büyüme karşıtlığından büyümesiz bir şehir hayatına geçiş süreci tüm yaşayanların aktif katılımı ve nesiller ötesi kaygılarla uzun süreli karar verme süreçleri ile oluşturulmalıdır.

NOT:
İstanbul’u Kentsizleştirme çalışması, 24 Haziran-26 Temmuz 2019 tarihleri arasında Tasarım Atölyesi Kadıköy’de gerçekleşti. Çalışmayla ilgili bilgiler aşağıdaki gibidir:
Organizasyon: De-Urban Design Studio, Girne Amerikan Üniversitesi, Tasarım Atölyesi Kadıköy, Kadıköy Belediyesi
Yürütücüler: Doç. Dr. Hossein Sadri ve Doç. Dr. Senem Zeybekoğlu
Asistanlar: Ceyda Oflaz, Eren Caba, Muhammed Gündoğan, Seda Baydur
Katılımcılar: Anzilha Doğan, Aşiti Veysanoğlu, Beste Tipon, Burhan Sönmez, Burcu Er, Caner Karagün, Çağrıhan Kaplan, Ece Kardelen Aksoy, Ersin Bal, Esma Çetinkaya, Ezgi İlknur Özkan, Hazal Doğruel, Iman Nader Azeez, Mehmet Bozan, Murat Türkoğlu, Ömer Mercen, Renan Uler Robillard, Taghreed Nabil, Uzay Doğan, Yasin Akar
Dış Değerlendirmeciler: Prof. Dr. Arda İnceoğlu, Prof. Dr. Ayşen Ciravoğlu, Batur Secilmis, Dr. Betül Orbey, Prof. Dr. İclal Dinçer, Prof. Dr. Hatice Kurtuluş, Nazım Akkoyunlu, Dr. Senem Doyduk, Prof. Dr. Zuhal Ulusoy
Panelist ve Konuşmacılar: Alper Can Kılıç, Aslıhan Demirtaş, Batur Seçilmiş, Derviş Zaim, Eren Can Altay, Doç. Dr. Hossein Sadri, Prof. Dr. Hülya Turgut, Doç. Dr. İpek Akpınar, Korhan Gümüş, Meryem Kayan, Mike Peleah, Prof. Dr. Murat Çetin, Nazım Akkoyunlu, Prof. Dr. Semra Aydınlı, Doç. Dr. Senem Zeybekoğlu, Sinan Omacan

KAYNAKLAR:
-Anadolu Ajansı (2017) https://www.aa.com.tr/en/todays-headlines/turkey-s-100-wealthiest-people-revealed/762765
-Atalık, A. (2007) İstanbul, Bir Yılda Ürettiğini Bir Günde Tüketiyor, http://www.zmo.org.tr/genel/bizden_detay.php?kod=6566
-Birsorucevap (2019) İstanbul'daki üniversitelerin isimleri nelerdir? https://bisorubicevap.com/yasam/egitim/istanbul-daki-universitelerin-isimleri-nelerdir
-Bruggink, A. (2016) Economists, listen: the earth is NOT a closed system https://www.biobasedpress.eu/2016/05/economists-listen-the-earth-is-not-a-closed-system/
-ÇMO (2018) İstanbul’un çevre raporu: Ekolojik yıkım yaşanıyor, Birgün, https://www.birgun.net/haber/istanbul-un-cevre-raporu-ekolojik-yikim-yasaniyor-218438
-Dİken (2018) İstanbul’da 220 bin boş konut satılmayı bekliyor: En çok Esenyurt’ta, en az Adalar’da, http://www.diken.com.tr/istanbulda-220-bin-bos-konut-satilmayi-bekliyor-en-cok-esenyurtta-en-az-adalarda/
-Hürriyet (2000) Balık da kültürü de yok oluyor, http://www.hurriyet.com.tr/gundem/balik-da-kulturu-de-yok-oluyor-39126937
-Milat (2018) İstanbul'da kaç milyarder bulunuyor?, https://www.milatgazetesi.com/trend/istanbulda-kac-milyarder-bulunuyor/haber-181517
-Nazilli, U. (2016) En çok yoksul İstanbul'da yaşıyor, GZT, https://www.gzt.com/dunya-politika/en-cok-yoksul-istanbulda-yasiyor-2538354
-Robinson, K. S. (2018) Empty half the Earth of its humans. It's the only way to save the planet, The Guardian, https://www.theguardian.com/cities/2018/mar/20/save-the-planet-half-earth-kim-stanley-robinson?CMP=fb_a-cities-b-gdncities&fbclid=IwAR2snrdhAGJe9Y6DcV29xfLRgXZB1Glma4Xb8EyMpyim8TAaRj_qOCq5ugQ
-Şeker, M. (2017) İstanbulluların yüzde 20'si kentteki gelirin yarısına sahip, http://www.hurriyet.com.tr/ekonomi/istanbullularin-yuzde-20si-kentteki-gelirin-yarisina-sahip-40669503
-Şimşek, C. (2018) Ayazdaki yaşamlar... Sadece İstanbul'da 7 bin kişi var http://www.hurriyet.com.tr/gundem/ayazdaki-yasamlar-sadece-istanbulda-7-bin-kisi-var-40722997
-T24 (2018) İstanbul, 42 günde Sapanca'yı içiyor; yılda 1 milyondan fazla inek yiyor; her gün 18 bin ton evsel atık çıkarıyor. https://t24.com.tr/haber/istanbul-42-gunde-sapancayi-iciyor-yilda-1-milyondan-fazla-inek-yiyor-her-gun-18-bin-ton-evsel-atik-cikariyor,594905
-TÜİK (2018) Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi Sonuçları, http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1059
-Uras, G. (2016) Kişi başı servetimiz 19.685 dolar, Milliyet Gazetesi, http://www.milliyet.com.tr/yazarlar/gungor-uras/kisi-basi-servetimiz-19-685-dolar-2350188
-Uslu, A. (2016) Türkiye'de 7 Milyonu Aşkın Kişi Okuma-Yazma Bilmiyor… https://onedio.com/haber/bugun-8-eylul-dunya-okuma-yazma-gunu-turkiye-de-7-milyonu-askin-kisi-okuyamiyor-729946
-Yeni Birlik (2018) Türkiye'nin En Yüksek Gelirli Şehri..., https://www.gazetebirlik.com/haber/turkiyenin-en-yuksek-gelirli-sehri-3965/
-Yeniçağ (2018) Türkiye'nin kaynaklarını İstanbul tüketiyor, https://www.yenicaggazetesi.com.tr/turkiyenin-kaynaklarini-istanbul-tuketiyor-188601h.htm

Etiketler:

İlgili İçerikler: